Refleksione
për një kohë të shkuar
(meditim)
“Gjërat e vështira forcojnë mendjen!”
Seneka
Ata kanë ikur të dy. Xha Temua iku i
pari, Dedeja vonë pas tij. Të dy pranë e pranë i vendosëm. Ashtu ishte amaneti
i saj. Ikën ashtu qetë. Nuk është se ikën shpejt, por njeriu nuk do ta pranojë
ikjen në çfarëdo moshe qoftë. Ikja shkakton një boshllëk. Të mungon prezenca e
njeriut të dashur, e atij që të ka sjellë në jetë, të ka dashur dhe e ke
dashur. Të mungon fjala dhe mendimi i tij. Një këshillë, një porosi, qoftë edhe
një qortim apo një rrudhje vetullash. Qoftë edhe hija e tij. Të duket sikur kjo
ikje ka shkaktuar një tronditje, ka prishur ekuilibrin e gjërave. Boshllëku
është i tillë që nuk mund të ta plotësojë asgjë. Kjo për një farë kohe, se jeta
bën të vetën. Ajo vazhdon dhe të rrëmben në vorbullën dhe problematikën e saj.
Kështu ka qenë përherë. Ndoshta kështu do të jetë edhe kur të ikim ne. Ndoshta…
Megjithatë humbja është humbje.
Dhimbja e paimagjinueshme dhe, pavarësisht se koha mund të kalojë, ajo dhemb
përherë. Shkon aty ku prehen ata dhe vetvetiu të rrjedhin lotët, por edhe
mendimet të pushtojnë të tërin. Kujtimet të shpalosin para syve një jetë të
tërë. Ata ikën, por na lanë neve pas. Jemi shtatë. Kemi fëmijët tanë, nipërit e
kështu me radhë. Jemi shumë…
Na rritën, na edukuan, na shkolluan.
Ishte e vështirë se të ardhurat e punës në kooperativën bujqësore ishin të
pakta, aq më tepër kur këto ekonomi kolektive dilnin me bilance jo pozitive.
Babai, Temua, ishte i zoti i punës e sidomos në blegtori. Në shtëpi mbante
bagëti të imta, dhen, një lopë dhe një kafshë pune. Nuk lejohej më tepër, të
dënonin po të kishe më shumë. Mësoni ju, na porosisnin, pa ne do të mundohemi
të mos ju mungojë asgjë. Kjo nga dëshira e madhe e tyre për dijen. Unë dhe
Hyseni vazhduam shkollat ushtarake. Nëna e përjetonte më tepër gjendjen e
vështirë. “Ah, varfëria!” – e kisha dëgjuar të shprehet, atëherë kur fillova të
kuptoj nga jeta. Babai ishte më ndryshe, më i përmbajtur, por jo se nuk i përjetonte
thellë vështirësitë dhe skamjen. Nuk
kishte pushim në drekë për prindërit e mi, as në pikun e vapës së korrikut a
gushtit.
Asnjëherë nuk e kam parë Dedenë pa
gjë në dorë. Punës nuk i ndahej asnjëherë: krihte e tirrte lesh deleje, thurte
bluza leshi, fanella për babanë, çorape, rrugica, arnonte pantallona, këmishë e
punë të tjera të dorës. Punës në kooperativë nuk i ndahej, le që ku të linin të
mos shkoje. Po nuk punonte vetëm atje. Kopshti dhe ajo parcelë e vogël toke
punohej prej saj; mbillte, prashiste, vilte, thante në diell perimet; bënte
trahana, niseshte, thante bukë për ta pasur rezervë për në dimër. Edhe babai
mendonte për dimrin. Me ato pak bagëti që kishte, mundohej të siguronte
bulmetin. 5 – 6 orë pushim në 24 orë. 18
orë në këmbë në punë. Gjëja e gjallë të mban gjallë, thoshte, po për këtë duhet
menduar e ta mbash si njeriun, që të të mbajë. Gjatë beharit siguronte zahirenë
e dimrit për to. Dhe të mos harrojmë se gjithë ditën u duhej të rropateshin në
punët e kooperativës.
Mbaj mend një ditë gushti të vitit
1965. Kisha mbaruar klasën e gjashtë në shkollën 7 – vjeçare “Dervish Hekali”
në fshatin Hekal, që ishte edhe qendra e kooperativës. Në pushimet e verës
mundoheshim edhe ne të ndihmonim familjen: kullosnim bagëtitë dhe lopën atje
buzë brigjeve të Vjosës. Atë pasdite vonë shoh të vijë babai nga ana ime.
Kishte ikur shpejt në mëngjes në punë, kishte bërë 300 kërraba, 150 çifte nga
degët e rrepeve që duheshin për një ditë pune. Ato shërbenin për të lidhur
spangot e vargjeve të duhanit për t’u tharë. Degët, gjethet e rrapishteve që i
kishin mbetur, nuk i kishte hedhur poshtë, por i kishte sistemuar në 4 dengje:
një e kishte bërë me ferra, një tjetër me një lloj gjembi, një të tretë me fier
e një të katërt me zhukë e midis tyre rrapishte. I kishte ngarkuar mbi kalë. U
habita.
-Për çfarë i do këto, o baba?
-Për bagëtitë në dimër.
-Po këto nuk i hanë, - ia ktheva unë.
-Ashtu është, nuk i hanë tani, po në
dimër ku t’i gjejnë.
Kështu vepronte babai gjatë verës dhe
në dimër nxirrte bagëtitë më të mira. Mblidhte lart e poshtë gjethe e bar dhe i
bënte mullarë. Në ato kohëra nuk kishe toka që të mbillej jonxhë e foragjere.
Ato 300 – 400 m² kopsht me se të mbilleshin më parë…
Kur u nda toka në fillim të proceseve
demokratike nga 2000 m² për familje, ai ishte rreth të tetëdhjetave. Një ditë
më tha:
-Tani të isha 50 vjeç… Këtij brezi do
t’i duhet kohë ta shfrytëzojë ashtu siç duhet tokën…
Edhe Dedeja me të sajat, mndonte për
dimrin. Në fund të gushtit të vitit 1999 me Dedenë ishim ftuar në një drekë familjare.
Ishte përgatitur një drekë e mirë e kushtueshme e cilësore si bërxolla derri,
mish viçi me makarona, tavë në sobë, revani e të tjera. U kënaqëm. Kur u kthyem
në shtëpi, Dedeja dukej e menduar dhe e pakënaqur. Nuk e pyeta dhe prita të
shprazet vetë.
-Ishin shpenzuar, por supën me oriz
apo makaronat, revaninë e bërxollat, mund të përdoren në dimër kur nuk ka
perime, zarzavate e fruta. Po të shfrytëzosh mirë e të konsumosh prodhimet e
stinës, nuk ke pse të blesh domate me ilaçe në dimër e janar. Tani perimet po
kalben, e zonja e shtëpisë bën supë me oriz?! Zarzavate plot e të shijshme,
mishin e bën me makarona?! Fruta plot, ç’duhet revania!…Gra që nuk mendojnë
shumë, s’e vrasin mendjen. Nuk është se e bëri vetëm për ne kështu, po kaq
dinë. Rrinë në fshat, tani kanë tokë e gjë të gjallë dhe blejnë bërxolla derri
apo mbetën duke blerë oriz e makarona?!…
Vitin e Ri 1989 vendosëm familjarisht
ta bëjmë në Klos. Dedeja çdo gjë e kishte menduar që më parë për atë ditë.
Gjelin e detit e kishte rritur vetë, kishte bërë pekmez rrushi, kishte siguruar
miell, djathë dhe të gjitha zarzavatet e
frutat e verës: shegë, mollë, kumbulla, domate, patllixhane, speca,
bamje, ftonj, fiq etj., të gjitha nga të shtëpisë të thara me kujdes. Tavolina
plot. Mbaj mend se babai kërkoi një gotë dhallë, nuk rrinte dot pa të, qoftë
edhe e bardhë të ishte. Vetë herë pas here thoshte duke qeshur: Rrofsh, moj
dhallë, unë hidh ujë e ti prapë e bardhë… Qumësht nuk kishin. Atë vit lopa
ishte me viç pa pjellë. Dedeja doli nga situata shpejt. Shkoi tek qypi dhe
nxori dy lugë salcë kosi, e hodhi në një gotë, e trazoi dhe babai e piu për
dhallë.
Të shumta rastet që ajo dilte nga
situata “të vështira”. Si nikoqire e mirë zarzavatet e beharit i konservonte e
mbushte vazot plot dhe në dimër ato ishin të freskëta si në kohën e tyre. Asgjë
nuk i shpëtonte dorës së saj. Frutat e ndryshme të verës ktheheshin në lëngje
dhe shija e tyre të kënaqte në dimër.
A mund njeriu të jetojë pa njeriun?! Aristoteli i
lashtë thoshte se njeriu është një kafshë e çuditshme krejt e ndryshme nga
kafshët e tjera se ka mendje e zemër, por edhe se nuk mund të kuptohet pa
lidhjet e tij shoqërore, jo thjesht familjare. Njeriu nuk mund të jetojë pa
shokë e miq. Po shoku e miku duhen mbajtur, duhen nderuar. Dhe ata ishin të
vetmit në këtë drejtim. Nderet e hatëret ishin pjesë e programit të jetës së
tyre. I gjeje në gëzime e ngushëllime në fshat e kudo në lidhje gjaku e
miqësie, në lidhje pune e shoqërie. Të papërtuar gjithë jetën. Ndoshta u duhej
të ecnin 3- 4 orë me këmbë nga njëri fshat në tjetrin, por e bënin pa përtesë,
bile me kënaqësi se
kështu e nderonin mikun. Kështu vepronin në të ri, kështu edhe kur mosha u
shty. Atëherë kur nuk mund të shkonin vetë dhe kur ne u rritëm, na dërgonin në
këmbë të tyre. Dhe këto nuk i bënin se duheshin bërë, por se i ndienin me të
vërtetë. E kishin zemrën të gjerë, e donin tjetrin me një dashuri të vërtetë
njerëzore dhe nxitonin t’i gjendeshin pranë në fatkeqësi apo ta ndanin bashkë
gëzimin.
Sa kam fituar unë prej jush? A mund të
jem i tillë i gatshëm për t’i kryer të gjitha detyrimet si ju, tani që nuk jeni
më? A mund të më jepni një përgjigje?!...
Pres, por më kot, mermeri nuk flet dot.
Jo, flet, flet vepra e tyre, ajo që na mësuan dhe na edukuan gjatë gjithë jetës
së tyre. Shikoj fotografitë e tyre dhe më duket sikur janë këtu pranë meje. I
kam përherë pranë, nuk i harroj e nuk do t’i harroj sa të kem frymë...
Shkrimtarja franceze Jursenar ka
nënvizuar se “...e kaluara duhet më shumë, se në fund të fundit ajo është e
tashmja..., e cila ka mbijetuar dhe gjallon në tempullin e krijesës
njerëzore...”. Kështu është përherë me brezat që i lënë radhën njëri – tjetrit
e bashkë me të edhe përvojën e mençurinë e tyre.
Këtë meditim do ta mbyll me vargjet po
me kaq dashuri e dhembshuri të mbesës së Dedesë, që shkruan nga SHBA dhe i
dërgon në Facebook – un e Elvis Hysen Çalajt:
Kuzhinë e vjetër
Kuzhinë e vjetër e gjyshes sime
pa tavan, unë trarët shoh, numëroj,
dyshemeja me baltë lustruar,
me sytë e kujtesës filloj zhbiroj.
Muret gurë Vjose, brenda bardhësi,
doreza bojëbari, ndiej kërcitjen e saj
ndërsa lehtë e shtyj e brenda hyj ngadalë,
ngado që hedh sytë, seç ndiej një mall.
Aty është oxhaku i fëmijërisë sime
dhe ne çamarrokët që njeri – tjetrin shtyjmë
të zgjedhim kush e kush stolin më të mirë,
të bëjmë ura zjarri e pastaj i fryjmë.
Aty e mira gjyshe që na qorton:
“Mos lozni me urat, se lagni në shtrat”,
po kush nga ne tha e dëgjon,
vazhdojmë e lozim njësoj përnatë.
Ajo vazhdon e vë saçin,
mashën e hekurt e mbush me prush,
aroma e mirë e gatimit të saj
çdo cep të dhomës tejpërtej mbush.
Aty është tryeza gjigande
plot enë gjithë rregull vënë
dhe sofra e rrumbullakët
herë shtruar, herë pas murit në këmbë.
Dhe thasët me grurë i mbaj mend,
aty ku gjyshja e mençur ngaherë
fuste të ruante ndonjë vezë a frut,
të freskëta si në frigorifer.
Ja dhe qypi me ullinj
Si florinj ishin për mua,
Kur kokrrat mbidhte një nga një
“Dhe një kafshatë u sigurua!”
Aty në mur diku
varet ca rigon i tharë,
ca qepë të lidhura gërshetë,
në cep furka me gjalmë.
Në sy e kam edhe dybekun,
çudibërësin e rrallë,
çdo mëngjes gjyshja e rrihte,
ai jepte gjalpë e dhallë.
Kuzhinë e vjetër e shtrenjtë
mbushur shaka, romuze, rrëfime
të mbart me vete kudo
ngulitur në kujtesën time.
Kuzhinë e vjetër e shtrenjtë
do desha edhe një herë të vi
si atëherë që gjyshja ishte gjallë,
si atëherë kur isha fëmijë...
Tetor
2013
IRENA LEFTER (CANAJ) BASHA
Inxhiniere elektronike SHBA
Irena me dy gjyshet, të
babait dhe të nënës.
