J E T A D H E K Ë N G A

J E T A   D H E   K Ë N G A

Vitet janë si njerëzit; ndiejnë uri, dhimbje e pikëllim, qeshin apo qajnë njëlloj si njerëzit. Koha ecën dhe njeriu bashkë me të. Ajo lë gjurmët e veta mbi të: në fytyrë shton rrudhat, pesha e saj kërrus shpinën, duart plasariten si brazdat e tokës, këmbët zmadhohen nga ecja e mundimi, shpirti rënkon. Sytë marrin dritë të veçantë, herë shkëlqejnë nga gëzimi, hareja e lumturia e herë të tjera flakërijnë nga mllefi e urrejtja. Dëshpërimi e shpresa shkojnë bashkë. Në momente të tilla fjala e humbet peshën ose merr një peshë më të madhe. Shpirti dhemb apo bëhet i lehtë, një pendël që flatron lumturisht në qiejt e kaltër të dëlirësisë e mirësisë. I tillë është njeriu. Dallgë të furishme e rrahin në rrugën e jetës dhe ai bëhet shkëmb i palëkundur ose guriçkë e copëtuar që e përplas dallga andej – këtej, e copëton, e bën kokrriza, rërë të imët.

Si duhet të jetë njeriu në këto situata?! Dilema është e tmerrshme. Cila është rruga që duhet zgjedhur? Duhet maturi e mençuri, që të mos pendohet njeriu pastaj për zgjedhjen e bërë. Kohë të vështira kaloi ky vend dhe njerëzve u duhej të mbijetonin. Të qeshnin kur u qahej, të qanin kur u vlonte shpirti nga gëzimi, të vinin një maskë e të tjetërsoheshin. Kohë anormale kur vlera e njeriut binte vazhdimisht e bëhej një zero e madhe. Ishte vrarë diçka shumë njerëzore, besimi tek njeriu. Nuk mund t’i besoje askujt. Nuk mund të kuptoje asgjë. Një shikim ashtu si i pafajshëm mbi ty ndoshta ishte një thikë pas shpine, përcëllimë zjarri, burg apo breshëri automatiku dhe gjithçka të falej pas një buzëqeshjeje, një fjale të thënë pa të keq. Nuk dije nga të vinte e keqja e nga të ruheshe më parë. Por ndodhte edhe krejt e kundërta. E keqja të shfaqej lakuriq, brutalisht, të sulej mizorisht siç sulet egërsira pa paralajmërimin e fjalës së thjeshtë njerëzore. Kështu kishte ndodhur dikur edhe në këtë jetë. Dedeja me të vetët kishte mundur të mbijetojë. Jo thjesht të jetojë. Të jetojë, por pa e humbur për asnjë çast dinjitetin njerëzor.

Secili prej nesh krijon brenda vetes një botë tjetër, një parajsë tokësore. Secili me mënyrën e vet, në ëndrrat e veta, për familjen e vet, për të dashurit e vet. Botën e dëshirave e të shpresave tona dhe në këtë botë duam të gjejmë të vërtetën reale. Këtej vjen kërkimi. Atë që dëshirojmë, fillojmë ta kërkojmë e të përpiqemi ta realizojmë. Bëhet qëllimi i të gjitha veprimeve tona dhe atëherë me një patos të fuqishëm përpiqemi të bëjmë përpara. Kështu duhet të ketë qenë përherë. Mjafton të theksoj se Dedeja shpesh kur ishim fëmijë niste e na rrëfente, përralla na dukeshin atëherë. Sytë i merrnin një shkëlqim të veçantë, i shkëndijonin. Na fliste për të vërtetën, për atë të vërtetë siç e mendonte dhe e donte njeriu i thjeshtë i punës, njeriu i mirësisë e i virtytit. Një patos i fuqishëm shfaqej në fjalët dhe gjykimet e saj. Në ato raste ajo bëhej e butë. Në dhunën e përditshmërisë që shfaqej në të gjithë jetën tonë me forcën dhe egërsinë e saj, momente të tilla ndikonin mbi ne. Dëgjonim dhe mendonim. Shpesh e kam dëgjuar të mërmërisë diçka nën zë. Flet me vete. Nuk ishte ashtu. Këndonte ashtu qetë – qetë dhe ndoshta ëndërronte apo kujtonte diçka.

Unë të mbolla rrallë e rrallë,

Ti më mbive plot,

Aman trëndafil, aman borzilok.

Havale më ra një i shkreti zog

Dhe më hëngri farën për të mbjellë mot,

Unë të prisja dje, ti më erdhe sot.

Diku kam lexuar se gjendja lirike e mendjes është e aftë, sado paradoksale që mund të duket, të kontribuojë si një prej forcave e kthimit të urtësisë në qytetërimin tonë – e aftë, për shemull, për t’i kontribuar udhëheqjes së teknologjisë e gjithçkaje në këtë botë. Ndoshta këtë e kishte ditur Dedeja, që ishte pa shkollë, ndoshta e kishte përvetësuar nga të parët e vet apo mësuar nga përvoja e jetës. Nuk e di. Por di të them se ajo kishte ambicie të mëdha.

“Një njeri i udhëhequr nga lakmia dhe zilia humb forcën e të parit të gjërave ashtu siç janë në të vërtetë, apo nga të parët e gjërave në rrumbullakësinë dhe tërësinë e tyre dhe sukseset e tij të vërteta bëhen dështime”, ka shkruar në librin e tij E.F.Schumacher. Dedeja nuk kishte lakmi, as zili. Ajo gëzohej për të tjerët, për ata që kishin mundur të çajnë e të ngjiten lart. Shpesh na i sillte si shembuj. Dhe të tillë të krahinave tona kishte mjaft. Atyre t’u ngjani, na thoshte. Shpesh na sillte shembuj edhe nga historia. Na kujtonte Rrapo Hekalin apo Këshilltarët e Hekalit. Na tregonte për bëmat e tyre, për emrin që lanë pas. Na këndonte edhe këngë, por mbi të gjitha i pëlqenin këngët lirike. Aty është jeta, thoshte. Në to njeriu gjen qetësinë, shpirti shfren dufin. Dashuria është jeta. Dhe ia niste:

Thëllëzë gërçi i kalasë,

Ç’vjen me turp, a lanet pastë.

Mos ki turp, moj lumëmadhe,

Se për ty s’bëhen varre

Dhe varre në u bëfshin – o,

Unë ty do të shpëtoj,

Mal më mal do të kaloj,

Ma pallton do të mbuloj.

ose:

Hyri prilli shkriu bora majave,

Majave zile këmborë, majave,

Zogjtë dy nga dy jetojnë në fole,

Çajnë qiellin e shkojnë si rrufe.

Ti, moj vajza kanakare, ç’bën atje,

Mua më harrove fare, ç’zemër ke!

Jo, mor jo, s’të kam harruar, s’të harroj,

Në zemër të kam të shkruar sa të rroj!

Këndonte lehtë dhe puliste sytë. Ndoshta kujtimet vërshonin brenda saj dhe e lumturonin. Na merrte pranë, na kalonte lehtë dorën mbi kokë, na ledhatonte dhe vazhdonte:

Erdhi vera si ngahera

Bilbili në mal këndon,

Nëpër gropa ngrihen stane,

Trëndelina lulëzon.

Vijnë dhentë vargje – vargje

Cjap larushi ç’i përçon,

Vjen e shoqja buzëqeshur

Dhe të shoqit ç’i ndihmon

Me dy – tre vedra në duar

Përpara shtrungës ia çon. 

Repertori i saj ishte shumë i pasur. Këngë të bukura lirike. Në to gjallonte jeta e njeriut të thjeshtë që e koncepton jetën në të gjitha dimensionet e saj dhe përpiqet për të bukurën e jetës. Dashuria buronte mjaltin e vet përmes vargjeve të këngës. Ja thëllëza krahajeshile tek ngjitet udhës së malit, në ato shtigje që ngjiten dhitë dhe çobani azgan me kërrabë në dorë e ndjek me sy sorkadhen e tij apo “vogëlushe e vogël – o/ do vish me dhen apo jo” që është e vendosur në zgjedhjen e saj “do vete o domosdo”. Thëllëza ishte e pranishme në këngët e saj. Thëllëza e bilbili një çift për t’u pasur zili.

Thëllëzë përtej në shkëmb

Më bën kabull a s’më bën

Të të them një fjalë me vend,

Do t’i them për burrin tënd

Është e vogël e s’të bën.

Mos më shaj e mos më nëm,

Ai është çoban me dhen,

Mos e  çpoftë asnjë gjemb.

Figura e vajzës që këndonte Dedeja ishte gjithë virtyte, punëtore e gojëmbël, syzezë e si lastar, me botë të pasur shpirtërore e zemra që i rreh fuqishëm. E shikoje të bëjë dru në përcëllimë, të korrë bar në mal e ta bëjë duaj – duaj, në krua të mbushë ujë dhe mjedisi fshatarak shpaloset me bukuritë e veta. Ia merrte shtruar e qetë:

Hajde dalim në lëmë e rrimë

Bëjmë sehir Labërinë,

Labushkat ngarkuar vinë…

Dhe ndoshta sytë e mendjes e çonin në fshatin e lindjes, në fëmijërinë e largët. Kujtonte me mall vitet e shkuara dhe kujtimet janë balsam për shpirtin. Njeriu nuk mund të jetojë asnjëherë pa to. Ato struken diku thellë teje dhe në momente të caktuara shfaqen sërish e të lehtësojnë, ta mbushin shpirtin plot. Në momente të tilla Dedeja bëhej më e butë, duket se mundimet e jetës dhe përpjekjet e përditshmërisë nuk ekzistonin.

Shpesh këngë nën zë, ashtu lehtë – lehtë, këndonte me nipër e mbesa. Kur venim në fshat, i mblidhte të vegjlit rreth vetes dhe niste e u këndonte. T’i dini, u thoshte, janë tonat, është zemra jonë në to. Ndonjërin e zinte gjumi në prehrin e saj dhe ajo e nanuriste ashtu. Ndodhte që ndokush nga ne të mëdhenjtë e ngrinim zërin sadopak në bisedë dhe ajo, pa e ndërprerë këngën, na vinte gishtin në buzë për të na paralajmëruar. E kuptonim pa fjalë.

Po nuk ishin vetëm këto. Kënga në gojën e Dedesë ishte përherë në fejesa, dasma, ditëlindje, festa e gëzime të ndryshme brenda e jashtë shtëpisë. Ia merrte shtruar dhe e pasonin të tjerët. Trapezët kishin lezet me të. “Të lumtë goja, Dede!”, e uronin dhe i kërkonin “një tjetër”. Nuk ia përtonte. Dinte në sebepe të ndryshme të këndonte këngë e avaze që i shkonin rastit. Kishte edhe nga ato që të bënin për të qeshur me humorin e hollë që godiste dukuri e fenomene të mbrapshta. Ndodhte që këngën e kishim dëgjuar ndryshe. E niste ashtu qetë vargun e parë, të dytin, refrenin, kur heshtja pasonte një çast, perëndonte sytë, vrenjtej në fytyrë e papritur një varg i krijuar në çast prej saj: “Labushkat ngarkuar vijnë/ me ankth e trëndelinë”. Ankthi sikur përhapej në të gjithë hapësirën përreth. Situata bëhej e nderë dhe menjëherë një atmosferë krejt  tjetër pas vargjeve që pasojnë: “Moj ku do ta ngremë shtëpinë?/ Atje tek të duash tinë,/ tek është jeta më e mirë”.

Jeta ka dialektikën e vet: lind, rritesh, plakesh; vjen e ikën nga kjo jetë. Kjo gjë nuk kalon ashtu thjesht pa lënë gjurmë tek njeriu dhe Dedeja ia niste si me të qarë:

Është e keqe pleqëria,

S’të do bir e s’të do bija,

Nuk të do as plak mavria.

Ç’ke, moj plakë, paç belanë,

Merr jorganë e fli mënjanë.

Qysh harrove në të ri

Flinim bashkë gji më gji.

Na gëzohej çdo njeri,

Se ishim të dy të rinj.

Po ç’të bëjmë ne tani,

Kthehemi bri më bri.

Në raste të tilla njeriu ndien dhimbje për jetën “e shkretë”, për bukuritë e saj dhe që do të mbyllet atje në errësirën e lagështirën e përjetshme. Imazhe të frikshme të shfaqen para syve e të ngjethin. Ai që ikën, lë amanetin pas:

Mike në të kam për mike,

Kur të vdes të bëhesh qyqe,

Të më qash brigje më brigje

Plot me lot e plot me ligje.

Të më qash, o moj e mjerë,

Se nuk piqemi tjetër herë.

Pas momenteve të tilla kur dukej se gëzimi ishte mpirë sado pak, Dedeja is kriste: “Kur dalin plakat në lëmë” dhe kur arrinte tek vargjet “T’u themi djeme t’i lënë/ si t’i lënë, ku t’i gjejnë/ të tëra njësoj u bënë” të shoqëruara me disa gjeste, duke treguar nuset e reja, plaste gazi dhe hareja arrinte kulmin.

Po nuk ishin këto  rastet e vetme kur Dedeja kishte në buzë këngën. Siç kemi theksuar më sipër, Dedeja ishte nga Çorrushi, 4 – 5 orë me këmbë a me kafshë larg nga fshati ynë. Për të arritur atje do të bëje udhën Klos – Drizar – Kut e më në fund Çorrushi atje buzë Vjosës. Historikisht kjo rrugë ishte këmbësore dhe disa vende ishin të vështira për t’u kaluar si shkalla e Poçemit apo ajo e Kutës. Edhe ndonjëherë kur si të vegjël që ishim, ecnim mbi kalë, kur arrinim atje, babai na zbriste dhe na mbante fort nga dora. Ishte rrezik, mund të binte kali. Babai dhe Dedeja gjithmonë e bënin me këmbë. Pikërisht në këto vajtje – ardhje e kam dëgjuar Dedenë të këndojë dhe melodia e këngës shpërndahej tutje nëpër erë. I këndonte vendlindjes, bilbilit “palo zok” dhe vashës që i kishte marrë zemrën, ndaj derdhte lot në bahçen e saj, syzezës syshkruar, trimit që në anë të lumit ka rënë të flejë dhe mikes që shkon dhe e ngre e të tjera. Kishte një repertor të pasur dhe të gjitha ato kishin brenda mallin dhe dashurinë. Kishte shumë mall e dashuri për gjithçka ajo nga vendlindja dhe nuk e fshihte, e shprehte hapur. Nuk kishte turp për këtë. Ajo e shpërndante tek të gjithë dhe mundohej ta nguliste edhe tek ne, shtatë fëmijët e saj e më vonë tek nipërit e mbesat.

Të shumta janë mendimet për gjuhën. Disa e quajnë bekim, ka të tjerë që e quajnë mallkim. Nobelisti i vitit 2000 Gao Xingjian nga Kina e largët në fjalën e tij përshëndetëse ka thënë: “ Qoftë mallkim, apo bekim gjuha ka fuqinë të lëvizë trupin dhe shpirtin. Arti i gjuhës qëndron tek prezantuesi, i cili është në gjendje t’ua zbulojë ndjenjat e tij të tjerëve… Gjuha nuk është thjesht koncept dhe bartje konceptesh, ajo aktivizon njëkohësisht ndjenjat e përshtypjet dhe kjo është arsyeja pse shenjat dhe sinjalet nuk mund të zëvendësojnë gjuhën e njerëzve të gjallë…” kështu ishte dhe gjuha e Dedesë, e gjallë, e ëmbël, domethënëse. Fjalët e saj të nguliteshin thellë dhe të shtinin në mendime. Në to gjeje të vërtetën e jetës dhe besimin për ditë më të bukura. Këtë e kam vërejtur edhe në përfytyrimet e saj. Përfytyrimi lidhet me të ardhmen dhe ajo, ndoshta, përfytyronte të ardhmen tonë. Kjo shfaqej qoftë në tregimet e rrëfimet e saj, në fjalët e vyera që përdorte gjatë bisedës, në vargjet e këngëve të ndryshme apo dhe në ato që kërkonte t’i lexonim e që i mbeteshin në mendje.

Më ka ndodhur shpesh t’i lexoj ndonjë gjë nga letërsia artistike. Arben Dukën e kam mik dhe më ka falur libra me kushtim. Ia lexova Dedesë dhe ajo herë pas here më kërkontre t’i rilexoja vargje të ndryshme si:

Shkum’ e bardhë e sapunit,

Rritur në zajet e lumit,

I mërgove djemt’ prej gjumit,

U dhe krahët e pëllumbit.

Shpesh më kishte kërkuar vargjet e poezisë “Dallga e jetës”, aq sa e kishte mësuar përmendsh:

U sakatuam dit’ e nat’ me radhë

Dhe për të ardhmen s’gjetëm dot një shteg.

Dhe dallg’ e jetës, korb i zi gatuar,

Na flaku pa mëshirë breg më breg.

Fati ynë, ç’qenka nakatosur,

Lumturinë, kurrë s’e kemi prekur,

Nëpër brigje detesh, të marrosur,

Ecim, as të gjallë, as të vdekur…

-E ka qarë fare, - më tha kur e dëgjoi për herë të parë. – Të vërtetën e jetës sonë ka zbuluar. T’i thuash urime edhe nga ana ime, nga nëna, i thuaj.

Unë ia thashë mikut tim përgëzimet e saj. Po nuk ishin vetëm këto, edhe vargje të tjera kishte fiksuar ajo. M’i citonte herë pas here: “Mos më pyet: Pse,/ Pse rri i mërzitur,/ Dhe kaq i vetmuar? Si qiri i fikur?!…/ S’më mban dot, o zemër,/ Se jam për të ikur,/ Ka ardhur një ëngjëll,/ Për të më kositur./ Një qefin të zi/ Më ka porositur!…” Shumë herë pas leximit të vargjeve binte në mendime, tundte kokën dhe jepte porosinë me vargjet e Benit pak të ndryshuara: “Shumë vite të trazuar,/ rrojta dhe s’e nxiva faqen./ O sa shumë paskam jetuar,/ mes jush që urreni paqen…” Të bëheni të mirë, na thoshte, faqen përherë të bardhë. Kështu na donte e përfytyronte ajo.