Dy fshatra të
një krahine
Iki dhe kthehem sërish në ato vende. Atje ka lindur si
një rrap madhështor me rrënjët të shtrira thellë në zemër një dashuri e
pashuar. Me një nostalgji të pashuar kthehem sërish atje. Qielli më merr në
krahët e tij dhe më sjell midis ullinjve dhe blerimit. Është një vend i dashur.
Është vendlindja ime, është vendlindja e njerëzve të mi. Çorrushi dhe Klosi
janë dy fshatra të krahinës së Mallakastrës dhe largësia midis tyre me rrugë
këmbësore është rreth 20 km, ndërsa me mjete bëhet dy herë më e gjatë. Dy
fshatra me të njëjtat tradita e zakone, me njerëz punëmirë, të besës,
mikpritës, trima. Historia e tyre vjen nga thellësia e shekujve.
“Rreth vitit 270
p.Kr. bylinët kishin formuar plotësisht
koinonin e tyre, si një bashkësi politike, e cila shtrihej në një sipërfaqe
rreth 20 km² në krahinën e sotme të Mallakastrës, duke pasur si bosht luginën e
lumit Gjanicë. Përveç Bylisit dhe qytetit të vjetër në Klos, bënin pjesë në
këtë koinon qyteti antik në Gurëzezë, pranë Cakranit dhe qyteti antik në
Margëlliç, pranë Patosit...” – shkruajnë Neritan Ceka e Skënder Muçaj në
veprën “Bylisi”.
Çorrushi
është vendlindja e nënës sime, ndërsa Klosi vendlindja ime. E gjithë krahina e veçanërisht
këto fshatra u bënë më të njohura me Luftën Nacionalçlirimtare e pas saj. Dy
figura, Mehmet Shehu e Bilbil Klosi, i dhanë emër atyre. I pari si komandant i
Brigadës I Sulmuese e më vonë për tridhjetë vjet me radhë si kryeministër i
vendit, ndërsa i dyti si komisar në formacionet partizane e më vonë në detyra
të rëndësishme të pushtetit. Të dy dhanë kontributin e tyre për përparimin e
shoqërisë shqiptare. Bilbil Klosi vuri në dispozicion të luftës ose, siç i
thonë, “shkriu” gjithë pasurinë e tij të tundshme e të patundshme për idealet e
mëdha. Ai vinte nga një familje e pasur, por me vizione të gjera. Nuk mund të
mos përmend në këtë monografi Qemal e Sherif Klosin, Izet e Bujar Muratin,
Ardian e Bledi Klosin, Luftar Binjakun, Asllan Ferzaj, Hair Pashaj, Shefit
Velaj, Bajram Zeqo Çalaj, Axhem Xhelilaj, Asqeri Veizaj, Skënder Lamaj, Dilaver
Harizaj, Novruz e Dino Shehu, Sulo Bajramaj etj, të cilët nëna ime i kujtonte
me respekt dhe 
shpesh
i sillte si shembull për mençurinë, maturinë, drejtësinë dhe virtytet e tjera
të larta njerëzore që mbartnin e ua transmetuan edhe brezave të tjerë. Forca e
dashurisë dhe e lidhjes së fuqishme me vendlindjen padyshim e detyroi
Gjeneralin, ushtarakun e lartë Izet Murati, që në momentet e fundit të jetës,
aty në Korçë ku shërbeu për shumë vjet e doli në pension, t’u lejë amanet gruas
dhe tre fëmijëve: “Të prehem në Klos... Atje ku kam lindur...”
Historia e Klosit është e lidhur ngushtë me atë të
Bylisit e të bylinëve. Gjeografi grek Pseudo – Skylaksi në një përshkrim të
bregdetit Adriatik e Jon rreth vitit 380 p.Kr. shkruante: “Orikët banojnë në krahinën e Amantisë; amantët që shtrihen deri këtu
janë ilirë nga bylinët”, duke lënë të kuptohet se lidhja midis amantëve e
bylinëve shpreh një bashkësi politike. Bashkësia e bylinëve ishte pjesë e
krahinës së madhe ilire të Atintanisë, e cila përfshinte gjithë luginën e
poshtme e të mesme të Vjosës. Ndërtimi i menjëhershëm i një qyteti të madh
ishte zhvillimi i hershëm i jetës qytetare në atë trevë. Fare pranë Bylisit, në
fshatin e sotëm Klos, gjenden rrënojat e një qyteti tjetër ilir të themeluar në
gjysmën e dytë të shekullit V p.Kr, Klosi i njohur me emrin Nikaia. I pari që
shkroi për qytetin e Klosit ishte arkeologu austriak K.Paç, që e vizitoi atë në
vitin 1900.
I pasur është historiku i të dy fshatrave. Çorrushi
shtrihet në krahun jugor të rrugës nacionale Tiranë – Sarandë. Nga Lindja
kufizon krahinën e Mallakastrës me rrethin e Tepelenës. Nga Veriu kufizohet me
fshatin Zhubanat, malin e thatë; nga Lindja me fshatin Zhulaj; nga Perëndimi me
fshatin Kutë, ndërsa në Jug të fshatit gurgullojnë ujërat e Vjosës dhe në
brigjet përtej saj shtrihen fshatrat Shkozë, Sevaster e Gorishtë të rrethit
Vlorë.
Pozita gjeografike dhe klima është e favorshme për
rritjen e ullirit, arrës, lajthisë, shegës, bajames, hardhisë, dardhës,
qershisë, kumbullës, ftoit, mollës, fikut etj. Veprimtaria kryesore ekonomike
vazhdimisht ka qenë bujqësia, blegtoria dhe frutikultura. Në qendër të fshatit
ndodhet shkolla 9 – vjeçare.
Janë të njohura fiset Seranaj, Islamaj, Hodaj, Pashaj,
Haxhiaj, Velaj, Ymeraj, Zenelaj, Jaupaj, Memushaj, Saliaj, Lazaj, Velikaj,
Begaj, Mahmutaj, Koçiaj, Allkaj, Hamzaj, Sinani, Shehu, Islami, Myrtaj,
Xhelilaj, Avdulaj, Kalemaj, Ramaj, Kapllani, Hoxhaj, Ismalili, Velaj, Aliaj, Demaj,
etj. Ndodh që disa fise janë me mbiemër të njëjtë, por kjo gjë nuk tregon për
lidhje gjaku. Këto fise banojnë në lagjet Majas, Varfaj, Bajraktari, Asllanaj,
Banaj, Kënaj, Shullënjas, Zotoagaj, Bregasi, Shehaj (lagjia në të cilën ka
lindur edhe Mehmet Shehu), Hoxhaj, Agaraj, Çaushaj, Hederaj, Hallkomuçaj.
Theksojmë se terreni është kodrinor me një toponimi të pasur. Shpjegime të
shumta jepen për origjinën e fshatit dhe banorët e tij. Lidhjet martesore
zakonisht bëheshin jashtë fshatit dhe, sipas zakonit, me krushqi. Kështu ndodhi
që një ditë mblesi nga Klosi trokiti në derën e Seranajve për nënën time.
Klosi
ndodhet në qafën midis vendbanimit ilir Bylis dhe Nikae, sot vende arkeologjike
turistike, të cilave populli i zonës u thotë përkatësisht Gradishta e Hekalit
dhe Gradishta e Klosit, toponime sllave që vijnë nga gjysma e dytë e shekullit
VI m.Kr. Klosi është një fshat i vogël, aq sa para një shekulli është quajtur
edhe fshati i 40 shtëpive. “Nga një
qendër e thjeshtë protourbane, buzë rrugës që lidhte bregdetin e Adriatikut me
Epirin në gjysmën e dytë të shekullit V p.Kr. Kloasi u shndërrua në një qytet
të fortifikuar me mure të fuqishme të stilit poligonal dhe kuadratik” – shkruhet
në veprën “Bylisi” të autorëve
Neritan Ceka e Skënder Muçaj dhe më tej vazhdojnë: “muri rrethues me një gjatësi 1850 m e qarkon plotësisht
kodrën në një sipërfaqe prej 18 ha, duke ndjekur
linjën e terrenit. Muri nga më të hershmit e fortifikimeve qytetare ilire, ka
trashësi 3m – 3.5m dhe është ndërtuar në dy faqe me blloqe të mëdha guri
gëlqeror lokal... Qyteti ka vetëm një hyrje të formuar nga zgjatja paralele e
dy krahëve të mureve, të vendosur në qafën që e lidh me zonën përreth. Pranë
hyrjes dhe në pikat më të mundshme për t’u sulmuar janë ndërtuar tri kulla
mbrojtëse.”
Nga Veriu e Perëndimi ai kufizohet me fshatin Hekal, i
njohur veçanërisht në vitet ’30 – ’40 të shekullit XIX në kohën e Tanzimatit e
të revoltave popullore dhe më vonë për kontributin e tij në luftën çlirimtare.
Nga Lindja kufizohet me fshatin Kremenar, ndërsa nga Jugu me fshatin Drizar. Në
Jugperëndim të tij gjarpëron Vjosa dhe në luginën përballë shtrihen fshatrat
Gorishtë e Karbunarë të rrethit të Vlorës. Padyshim Vjosa me ujërat e saj ka
ndikuar në ekosistemin e vendit dhe në mikroklimën e tij.
Ky fshat i vogël është i mbledhur dhe emrat e fiseve janë
përdorur kryesisht për të emërtuar edhe lagjet. Por katër mund të quhen lagjet
kryesore të tij: lagjja Qendër në mes të qafës midis dy qyteteve, Gradishta (e
shkëmbit) në lindje, Gradova në perëndim dhe Poçemi ose fusha nga jugu.
Përsa u përket fiseve kryesore, ato janë: Murataj, Klosi,
Merkaj, Veizaj, Harizaj, Çalaj, Velaj, Shehaj, Binjaku, Lamaj, Pashaj, Ferzaj,
Xhelilaj, Verbaj, Rama, Likaj, Bajramaj, Hamitaj. Fshati ka një shkollë
fillore, ndërsa si aktivitet ekonomik historikisht banorët janë marrë me
bujqësi, blegtori, pemëtari e perime. Kultura e ullirit dhe hardhia përbëjnë
bazën kryesore të të ardhurave të ekonomisë së familjeve të Klosit. Për ullirin
historikisht në gjithë krahinën është krijuar mendimi se ai sjell fat, është i
mbushur me simbole si në botën fetare, klasike dhe moderne. Është simbol
paqeje. Për këtë arsye në vitin 1997, kur u dëmtuan shumë drurë frutorë, ulliri
u mbrojt nga vetë populli me fanatizëm.
Lagjja Gradishtë ose e Shkëmbit është e vendosur në anën
perëndimore të rrethimit të qytetit arkeologjik Nikaia dhe në anë të këtij muri
rrethues në drejtimin veri – perëndim janë vendosur në vitin 1960 varrezat e
fshatit Klos.
Këtej u nisën krushqit atë ditë për në Çorrush...
Për mua padyshim të dyja fshatrat janë të dashura, sepse
rrënjët e mia zgjaten e ndërthuren prej tyre...
