Libri

GJURMËT E NJË JETE - NËNË LAVDIJA

AGRON ÇALAJ

GJURMËT E NJË JETE

NËNË LAVDIJA

(Homazhe në kujtim të Dedesë)

2011 - 2015

Falënderoj nga zemra dajat e mi Bajram e Nekim

Seranaj; tezet e mia Hateme Kapaj e Mbete Kanani;

vëllezërit e motrat e mia: Hysen, Nuredin, Teki, Mustafa

Çalaj, Lefteri Canaj e Adelina Zeneli; djemtë e mi Adriatik

e Ermir Çalaj, që ndihmuan për përgatitjen e kësaj monografie.

Falënderim i veçantë shkon edhe për ata që kontribuan

financiarisht për botimion e këtij libri!

NJERIU DHE KOHA

NJERIU DHE KOHA

Duke punuar për pëgatitjen e kësaj monografie të një biri për nënën e vet, njoha dimensionet e vërteta humane të njeriut me emrin Agron Temo Çalaj. I lindur në Klos të Mallakastrës, ku vetëm fëmininë kaloi aty, se pastaj vazhdoi shkollën ushtarake dhe detyra e hodhi në Gjirokastër, por asnjëherë nuk i shkëputi lidhjet me rrënjët e veta. Dashuria dhe nostalgjia për njerëzit e afërt dhe vendlindjen shprehen qartë në faqet e ditarit të tij. Malli bënte që të gjente kohën dhe të hidhej “një vrap” atje, në fshat dhe kujtimet nuk kanë të sosur dhe ngazëllimi i nënës që iu kthye “pëllumbi në fole” qoftë edhe për pak.

Nëna si të gjitha nënat, e dashurisë dhe e përkujdesjes së pafund, e merakut për gjithçka që ka të bëjë me nderin, moralin, mikun, punën, vlerën e vërtetë njerëzore. E tillë ishte Lavdija, që të gjithë e njihnin dhe i flisnin Dede. Dhe Agroni në këtë libër e ka gdhendur figurën e saj në gjithanshmërinë e vet, duke evidentuar ato cilësi që e kanë karakterizuar gjithmonë shqiptarin. Një familje me norma, njerëz të punës, që pavarësisht nga vështirësitë e mungesat u përpoqën për më të mirën për fëmijët e tyre. Nënë Lavdija nuk kishte shkollë, por fëmijët e saj i arsimoi. Si pëllumba i nxori nga foleja e saj e i nisi në rrugën e gjatë të jetës, por më parë i përgatiti që krahët e tyre të ishin të fortë e të mos thyheshin nga acaret e kohës. I mëkoi me dashuri dhe me cilësi e virtyte të larta. Dhe koha tregoi se ata u bënë ashtu siç i dëshironte ajo. Është ky libër një dëshmi e gjallë e kësaj gjëje.

Me Agronin jemi moshatarë, pavarësisht drejtimeve të ndryshme. Ai është ushtarak dhe në bazë të ligjit Nr.9171 datë 22.01.2004 “Për gradat dhe karrierën ushtarake në forcat e armatosura të Republikës së Shqipërisë” sot duhet të kishte gradën e  gjeneral majorit apo gjeneral leitnantit. Kohët ishin të tilla që i hanin ata që me kontributin e tyre përpiqeshin për të ndryshuar diçka në realitetin ku jetonin e punonin. I rritur e edukuar në një familje me norma, ku të bardhës i thoshin të bardhë e të zezës të zezë, ai nuk mund të vepronte ndryshe, nuk mund të tjetërsohej apo të vinte një maskë e për më tepër të përshtatej me të keqen.

Në qytete të vogla si Gjirokastra edhe po të mos kishe miqësi, një njohje e thjeshtë, një mirëmëngjesi do ta kishe këmbyer me gjithkënd. Pastaj “të rejat” përhapeshin shpejt. Le pastaj qimja bëhej tra nga thashethemet. Kështu ndodhi edhe në rastin e Agronit. Po të kthehemi në vitin e largët 1989, para ndryshimeve demokratike në vend, po t’u referohemi kujtimeve të atyre që e kanë njohur e punuar me të do të mësojmë të vërtetën mbi dënimin e tij, heqjen e titullit oficer dhe pasojat e tjera. Agroni e dinte se lufta për progres të krijon kosto, por ai si një njeri i devotshëm dhe me ndërgjegje të lartë i shtroi problemet me ndjenjë të lartë përgjegjshmërie. Kritikoi dhe vuri në dukje të meta që mund të ndreqeshin e duheshin ndrequr. Për këtë u dënua. Koha dëshmoi se ai kishte të drejtë në ato që kishte theksuar se me urdhërin Nr.2799 datë 15.10.1997 është rititulluar oficer aktiv si komandant i B2K në Gërhot të Gjirokastrës. Po vendos edhe një foto me Ministrin e atëhershëm të Mbrojtjes Sabit Brokaj, që kishte firmosur urdhërin. Megjithatë peripecitë e këtij njeriu në drejtim të së drejtës së tij ende nuk kanë marrë fund. Koha nuk po i rivlerëson siç duhet kontributet njerëzore. Rastësi, koecidencë, ngatërresë, harresë apo çfarë emri mund t’i vihet kësaj gjëje?!... Padyshim janë organet kompetente që duhet ta vënë të drejtën në vend, duke vlerësuar kontributet në luftë me çdo tiran, mashtrues e përvetësues.

Ndoshta një herë tjetër do të kem rastin të shkruaj më gjatë për kontributet dhe çështjen e Agronit, por po i rikthehem edhe një herë librit “Gjurmë jete”. Çdo lexues do të gjejë në të realitete konkrete dhe njerëz konkretë. Portreti i nënës jepet me objektivitet me të vërtetat që mbart. Autori është ndalur në momente që përbëjnë disa kulme. Vetë ai pohon se ka qenë larg, ashtu si dy vëllezërit dhe dy motrat, por sa herë që shkonte në fshat për të takuar prindërit apo për ndere e hatëre të ndryshme Dedenë e gjente në punë. Megjithatë linte gjithçka dhe e pyeste e interesohej mbarë e mbrapsht për gjithçka. Kur vdiq babai, pohon Agroni, vajtjet në fshat i shpeshtova. E lusja të vinte të banonte tek ne në Gjirokastër apo dhe në Tiranë tek Hyseni e të tjerët, por mendjen e kishte atje në fshat. Njeriu i punës, i ullinjve, shegës, kopshtit të vogël në vitet e kooperativës dhe i gjërave të reja në vitet e demokracisë, i gjelave të detit dhe i gjithçkaje tjetër e tërhiqnin dhe mendonte se vendi i saj ishte atje ku kishte kaluar jetën.

Libri i Agronit i konceptuar në kapituj sjell freski, të emocionon me thjeshtësinë dhe mënyrën e rrëfimit. Fletët e shkëputura nga ditari apo vlerësimet e të tjerëve për Dedenë tregojnë për gjurmët e një jete që nuk shuhen lehtë, por janë ngulitur thellë në zemrat e njerëzve të dashur e që do të trashëgohen brez pas brezi.

Çdokush që do të marrë në dorë këtë libër padyshim do ta vendosë veten në pozicionin e Agronit, se gjithsekush prej nesh ka një nënë dhe në moshë sado të shtyrë të jetë e përmend me mall e nostalgji: NËNË!   

                                                              ODHISE ÇERKEZI

Një kujtim me Dedenë time të shtrenjtë, që lindi, rriti dhe edukoi me shumë sakrifica shtatë fëmijë: Hysenin, Agronin, Lefterinë, Adelinën, Nuredinin, Tekiun dhe Mustafanë. Ajo pati meritën edhe në rritjen, arsimimin dhe edukimin e 16 nipërve e mbesave të fëmijëve të saj; të 17 nipërve e mbesave të vëllezërve e motrave dhe 22 nipër e mbesa të vëllezërve e motrave të burrit.

NË VEND TË HYRJES

NË VEND TË HYRJES

1. Nipi për gjyshen

 Babai im e ka shkruar këtë libër për nënën e tij dhe gjyshen time si një borxh, detyrim moral që ai ndien për të, për vuajtjet e sakrificat e saj të panumërta e në kohë të vështira për vendin, për familjen e saj dhe për vetë atë grua fisnike, që s’dinte shkrim e këndim, por dinte shumë për jetën, për njerëzit, bashkëfshatarët, fëmijët, nipërit e mbesat e saj. Kishte shkollën e jetës.

Në jetën e çdonjerit prej nesh ka faktorë, të cilët influencojnë në zhvillimin tonë moral, emocional e intelektual.  Në më të shumtën e rasteve, një rol të tillë në jetën e individit e luan prindi, vëllai, motra, mësuesi apo shoku.

Nëse do të veçoja një individ, ndikimi i të cilit ka qenë i ndjeshëm tek unë në çdo pikëpamje dhe vazhdon të jetë edhe sot një përvojë e gjallë për mua, ky individ ka qenë gjyshja ime, nëna e babait tim, Nënë Lavdija ose si i thërrisnin të gjithë dhe ne fëmijët, nipër e mbesa, Dedeja.

Kur isha fëmijë, nga klasa e parë deri në të pestën, babai më dërgonte në fshat te Dedeja 30 – 40 ditë në behar, për dy arsye më thoshte: për të ndihmuar Dedenë në ruajtjen e bagëtive se xhaxha Mustafai ishte në Greqi emigrant ekonomik dhe Tanua e Mikeli ishin të vegjël. Së dyti, të mësohesha me jetën e fshatit, të doja njerëzit e tij, të njihesha me vështirësitë e tyre. Për të siguruar vajtjen time dhe të Mirit në fshat te Dedeja pas mbarimit të shkollës, babai më përgatiste më parë si për dashurinë për Dedenë dhe për veshjen tonë që duhej për të ruajtur lopët, dhentë apo pulat e detit. Kështu disa muaj më parë ai më bënte këpucë, opinga si ato që mbanin çobenjtë te Selim Kuçi e Sihat Osmani. Këto rronin 3 – 4 vjet, por unë i përdorja vetëm një behar dhe ua jepnim të tjerëve, kushërinjve tanë, sipas porosisë së Dedesë.

Nënë Dedeja nuk dinte fabula e përralla. Ajo dinte ngjarje të vërteta dhe i tregonte ato si përrallat më të bukura. Me to më bënte për të qeshur, më vinte në sedër të sillesha më mirë e të bëhesha i përsosur në çdo pikëpamje. Çdo ditë ajo më kujtonte babanë që vinte çdo muaj në fshat për të takuar prindërit, më kujtonte vështirësitë që kishin hequr në të kaluarën. Një e dy e na thoshte: Mësoni e bëni shkollë, se koha jonë ishte ndryshe. Merak të madh kishte Dedeja kur ne i çonim bagëtitë në lumë, se mos mbyteshim. Ajo na porosiste disa herë: aman e aman, kujdes e kujdes.

Ç’më ka mbetur sot prej nënë Dedesë?

Dashuria, mirësia e saj, përkushtimi i plotë për familjen, dëshira për t’u ardhur në ndihmë njerëzve në nevojë, korrektësia në marrëdhëniet me të tjerët, veçanërisht me miqtë e familjes dhe bashkëfshatarët, zakoni i të zgjuarit herët në mëngjes dhe i fillimit të çdo dite të re me një vrull e forcë të re. Kur shkoja në fshat, Dedeja më zgjonte herët për të shkuar nga bagëtia apo nga arat e mbjella bashkë me të. Në ndonjë ditë të shënuar ajo gjente lule të ndryshme, i bënte tufa e më jepte mua njerën prej tyre, duke më thënë: Do të shkojmë në varreza e ju këtë do ta çoni te babagjysh Temua dhe këto të tjera do t’i mbaj unë, do t’i çojmë te varri i Pelivanit, që iku djalë i ri, e vrau makina në Hekal. Gjatë rrugës në këmbë më merrte për dore e më fliste për fshatin, për njerëzit, për babagjyshin. Kur arrinim tek varri, gjithmonë më thoshte: Të ketë lënë uratën e më puthte me shpirt.

Sa mall kam për nënë Dedenë! Sa shumë i jam borxhli asaj, veçanërisht kur kujtoj sa e mërzitja me sjelljen dhe çapkënllëqet e mia. Zemra e saj e madhe, duart e saj të ngrohta e të palodhura nga mundimet e jetës, prehri i saj magjepsës u bënë djepi i fëmijërisë sonë, mësimi ynë i parë jetësor, një libër i hapur këshillash të urta që na kanë ndihmuar e do të na ndihmojnë gjithmonë.

Babait tim, që e pasqyroi me modesti jetën e Nënë Dedesë në këtë libër i jam shumë mirënjohës. Gjithashtu mirënjohës do t’i jenë fëmijët tanë dhe fëmijët e tyre Agron Çalës, i cili me këtë libër për nënën e tij mban gjallë traditën më të mirë të familjes ÇALAJ.

*

                                        *            *

Një mirënjohje të veçantë zotit Agim Barjam Seranaj, i afërmi im nga ana e Dedesë, që banon e punon në Tiranë, i cili me iniciativë, me shumë dëshirë, fisnikëri e mirësjellje i ka ofruar ndihmë financiara babait tim për zgjidhjen e problemeve dhe botimin e kësaj monografie për Dedenë...

O njeriu i mirë që ndrit në tokë si yjet në qiell...

                                                                           Adriatik Çalaj

15.08.2010

Me rastin e 30 – vjetorit të lindjes

2.

Nënë, e shtrenjta nënë!

S’ka në botë si ty!

Për mua: diell e hënë,

Diell, yll e dhembshuri!

Sa kujtime ka njeriu në jetë. Një det. Na vijnë në mendje dallgë - dallgë, janë të pashterrshme. Selia e tyre, vatra e tyre është truri, zemra. Kujtime të mendjes, kujtime të zemrës. Dhe, më të shumtat, më të mirat, më të bukurat, më të ëmblat, më mbresëlënëset janë për atë që quhet NËNË!

Nënë! Njeriu më i dashur për mua! Më e mira në botë. Ti, që mban foshnjën nëntë muaj në bark, që e mëkon me gjakun tënd, je më e madhërishmja. Do të doja të shkruaja jo me penë, por me zemër.

Dola si të gjithë nga barku i nënës,

Me zë të ngjirur porsi trumbeta.

Shkëlqimi im si dritë e hënës,

Me britma botën përshëndeta.

Është nëna ajo që e gëzon foshnjën akoma pa lindur. Prek me dorë barkun e saj dhe dëgjon lëvizjet. Është e para që e njeh foshnjën sa del në dritë. Në sytë e saj rrjedhin lot të nxehtë gëzimi. Një bebe, si kukull, qëndron përballë saj. Një jetë. Një filiz. Është e para që e merr në duar. E mbështjell.

Më mbështolli me tesha të ngrohta,

Të reja, të pastra si pupla të buta;

Nëna e dashur më rrinte te koka,

Me nina – nana dhe fjalë të urta!

Nëna fëmijën e përgëzon. I këndon. E mban në prehër. E vë në gji. I jep qumësht. E mbron që të mos sëmuret. I dhemb në zemër, kur foshnja qan. E shëtit nëpër dhomë. E pastron, e rrit me kujdes.

Unë qaja si foshnjë që isha

E lotët më shkonin vesë bliri,

U bë për t’u shtrydhur këmisha

Dhe nëna shpejt më vu te gjiri.

Nëna ime e dashur! E tillë ishte ti për mua. Era jote prej nëne më vjen valë – valë edhe sot. Është erë e ngrohtë si fjala jote; është erë e bardhë si shpirti yt. Erë e këndshme si buzëqeshja jote. Erë borziloku si ai që rritje ti në avllinë e shtëpisë.

Je përherë në sytë tanë. Je shkruar me germa të arta në mendjet tona. Je skalitur thellë në zemrat tona. Trupi yt i vuajtur është peizazhi ynë më i bukur. Të kujtojmë sa herë që marrim frymë. Të përfytyrojmë në këmbë, në ecje si flutur, me atë buzëqeshjen e bukur, me humorin e këndshëm, punëtore si bleta, llërëpërveshur, me ato duar flori që s’rreshtnin kurrë.

Të kemi pasur nënë, po ne kurrë s’të folëm me këtë emër. Të flisnim DEDE.

Njeriu ka shumë detyrime në jetë, por detyrimet më të shumta, pa fund e plot kolorit janë për atë, nënën. Detyrime shpirtërore, njerëzore, jetësore. Të natyrshme, të ligjshme. Janë detyrime ndaj asaj, sytë e së cilës na panë të parët. Ndaj saj, zërin e së cilës e dëgjuam të parin. E para fytyrë që pamë ishte ajo e nënës. Të parin njeri që dallon fëmija është nëna, e bukura nënë, e dashura nënë, e paharruara nënë, emri dhe vemendja e së cilës i jep foshnjës shëndet, forcë, bukuri, jetë. Ndaj dhe unë, djali i Dedesë, jam ulur tani e po shkruaj për nënën tonë të shtrenjtë. Shpirtin e kam plot me kujtime, dashuri, dhembshuri, mallëngjim. E kujtoj nënën ashtu si ishte në familje, në punë, në shoqëri, në jetë.

Portreti i saj shpaloset shumëplanësh: e palodhur për të mbijetuar familjen, e dashur më fëmijët; punëtore e madhe në shtëpi, në arë, në blegtori etj. Me enë të mbushura me ujë burimi të Otomënit që në orët e para të mëngjesit ende pa zbardhur mirë; me govatën e rrobave të lara në Vjosë, 3 orë larg shtëpisë, mbi kokë; të përkulur duke mbjellë perime në kopsht; me fruta e ëmbëlsira në duar për ne fëmijët, nipër e mbesa. Sytë dhe mendja përherë tek ne: që të mësonim mirë në shkollë e të bëheshim të vlefshëm për veten, familjen, atdheun.

Më rriti nëna plot dhembshuri,

Si zogun e vogël që rritet në fole.

Më mësoi ajo që kur isha fëmijë

Fjalët: familje, dije, punë, Atdhe!

Për nënën detyrimi është i shumëfishtë. Për dy dekada ajo ishte për mua nënë dhe baba. Pra, kam ç’të kujtoj. Mbresat janë të shumta, të fuqishme dhe tepër intime. Nuk e di a do të mund t’i shpreh dot ashtu siç i ndiej, ashtu si duhet në këtë monografi?! A do të mund ta përshkruaj nënën, ashtu siç e meriton, ashtu siç ishte realisht?!

Kujtimet për të më vezullojnë si ujëvarë e kristaltë. Ajo jetoi tetëdhjetë vjet.

Veç fytyrën e saj e shoh aq mirë.

E dalloj përherë dhe kudo,

Se zemra e nënës është e dëlirë,

Mes nesh ajo përherë qëndron.

Njeriu është çudi. Ka botë, mendime, ndjenja. I shpreh drejtpërdrejt apo i mban thellë brenda vetes. Ka shokë e miq, u shprehet atyre, u zbulon përjetimet,  gëzimet e hidhërimet, problemet e, pse jo, kërkon edhe ndihmën e tyre. Ka të tjerë që kanë shok vetëm veten. Nuk i besojnë askujt. Mbyllen në guaskën e tyre si kërmilli apo e futin kokën si breshka kur ndien rrezikun.

Unë kam shokë e miq, bisedojmë e shprehemi me njëri – tjetrin, qajmë hallet apo ndajmë bashkë gëzime e hidhërime, po prej vitesh më është bërë zakon që të mbaj shënime. Hedh në letër ngjarjet e përditshmërisë, takime, biseda, mendime të ndryshme. Ndokush i thotë ditar. I mbajtur përditë. Ashtu kam vepruar edhe unë. Përditë jo, por i kam hedhur në letër ato që më kanë lënë mbresa. Dhe mbresat janë nga më të ndryshmet: të ëmbla apo të hidhura. Gëzohesh e lumturohesh, kur punët të shkojnë mbarë, kur fëmijët ecin, kur të gjithë të dashurit janë mirë. Po ndodh që në të kam hedhur edhe meditime të çastit. Kam ndarë me veten mërzinë, atë që nuk kam dashur t’ua them të tjerëve për të mos i turbulluar me shqetësimin tim.

E kam pasur shok e mik të pandarë. E marr në dorë, shfletoj dhe para syve më shpalosen vite, jetë. Një fjalë e hedhur ashtu me nxitim me laps apo stilolaps, një njollë, shkrim i bukur, një ditë, një datë, një emër, një toponim, gjithçka është aty: koha me të gjitha vlerat dhe antivlerat e saj. Thonë se koha e bën njeriun. Ka një të vërtetë këtu, por e vërteta më e madhe është se është njeriu ai që i jep tonin kohës.

Njeriu vjen dhe ikën nga kjo jetë, po lë pas kujtimin dhe ai rron te të afërmit po se po, por edhe tek të tjerët dhe kjo varet nga gjurmët që ka lënë në këtë jetë.

Në fletët e këtij ditari janë gjurmë të një jete, të shumë jetëve, të atyre që janë e të atyre që s’janë më. Duke shfletuar gjej gjurmët e një jete të dashur, mirësinë, dëlirësinë, pastërtinë, merakun, fisnikërinë e gjithçka tjetër që ajo, nëna e dashur, Dedeja, la pas...

Dy fshatra të një krahine

Dy fshatra të një krahine

Iki dhe kthehem sërish në ato vende. Atje ka lindur si një rrap madhështor me rrënjët të shtrira thellë në zemër një dashuri e pashuar. Me një nostalgji të pashuar kthehem sërish atje. Qielli më merr në krahët e tij dhe më sjell midis ullinjve dhe blerimit. Është një vend i dashur. Është vendlindja ime, është vendlindja e njerëzve të mi. Çorrushi dhe Klosi janë dy fshatra të krahinës së Mallakastrës dhe largësia midis tyre me rrugë këmbësore është rreth 20 km, ndërsa me mjete bëhet dy herë më e gjatë. Dy fshatra me të njëjtat tradita e zakone, me njerëz punëmirë, të besës, mikpritës, trima. Historia e tyre vjen nga thellësia e shekujve.

“Rreth vitit 270 p.Kr. bylinët kishin  formuar plotësisht koinonin e tyre, si një bashkësi politike, e cila shtrihej në një sipërfaqe rreth 20 km² në krahinën e sotme të Mallakastrës, duke pasur si bosht luginën e lumit Gjanicë. Përveç Bylisit dhe qytetit të vjetër në Klos, bënin pjesë në këtë koinon qyteti antik në Gurëzezë, pranë Cakranit dhe qyteti antik në Margëlliç, pranë Patosit...” – shkruajnë Neritan Ceka e Skënder Muçaj në veprën “Bylisi”.

Çorrushi është vendlindja e nënës sime, ndërsa Klosi vendlindja ime. E gjithë krahina e veçanërisht këto fshatra u bënë më të njohura me Luftën Nacionalçlirimtare e pas saj. Dy figura, Mehmet Shehu e Bilbil Klosi, i dhanë emër atyre. I pari si komandant i Brigadës I Sulmuese e më vonë për tridhjetë vjet me radhë si kryeministër i vendit, ndërsa i dyti si komisar në formacionet partizane e më vonë në detyra të rëndësishme të pushtetit. Të dy dhanë kontributin e tyre për përparimin e shoqërisë shqiptare. Bilbil Klosi vuri në dispozicion të luftës ose, siç i thonë, “shkriu” gjithë pasurinë e tij të tundshme e të patundshme për idealet e mëdha. Ai vinte nga një familje e pasur, por me vizione të gjera. Nuk mund të mos përmend në këtë monografi Qemal e Sherif Klosin, Izet e Bujar Muratin, Ardian e Bledi Klosin, Luftar Binjakun, Asllan Ferzaj, Hair Pashaj, Shefit Velaj, Bajram Zeqo Çalaj, Axhem Xhelilaj, Asqeri Veizaj, Skënder Lamaj, Dilaver Harizaj, Novruz e Dino Shehu, Sulo Bajramaj etj, të cilët nëna ime i kujtonte me respekt dhe shpesh i sillte si shembull për mençurinë, maturinë, drejtësinë dhe virtytet e tjera të larta njerëzore që mbartnin e ua transmetuan edhe brezave të tjerë. Forca e dashurisë dhe e lidhjes së fuqishme me vendlindjen padyshim e detyroi Gjeneralin, ushtarakun e lartë Izet Murati, që në momentet e fundit të jetës, aty në Korçë ku shërbeu për shumë vjet e doli në pension, t’u lejë amanet gruas dhe tre fëmijëve: “Të prehem në Klos... Atje ku kam lindur...”

Historia e Klosit është e lidhur ngushtë me atë të Bylisit e të bylinëve. Gjeografi grek Pseudo – Skylaksi në një përshkrim të bregdetit Adriatik e Jon rreth vitit 380 p.Kr. shkruante: “Orikët banojnë në krahinën e Amantisë; amantët që shtrihen deri këtu janë ilirë nga bylinët”, duke lënë të kuptohet se lidhja midis amantëve e bylinëve shpreh një bashkësi politike. Bashkësia e bylinëve ishte pjesë e krahinës së madhe ilire të Atintanisë, e cila përfshinte gjithë luginën e poshtme e të mesme të Vjosës. Ndërtimi i menjëhershëm i një qyteti të madh ishte zhvillimi i hershëm i jetës qytetare në atë trevë. Fare pranë Bylisit, në fshatin e sotëm Klos, gjenden rrënojat e një qyteti tjetër ilir të themeluar në gjysmën e dytë të shekullit V p.Kr, Klosi i njohur me emrin Nikaia. I pari që shkroi për qytetin e Klosit ishte arkeologu austriak K.Paç, që e vizitoi atë në vitin 1900.

I pasur është historiku i të dy fshatrave. Çorrushi shtrihet në krahun jugor të rrugës nacionale Tiranë – Sarandë. Nga Lindja kufizon krahinën e Mallakastrës me rrethin e Tepelenës. Nga Veriu kufizohet me fshatin Zhubanat, malin e thatë; nga Lindja me fshatin Zhulaj; nga Perëndimi me fshatin Kutë, ndërsa në Jug të fshatit gurgullojnë ujërat e Vjosës dhe në brigjet përtej saj shtrihen fshatrat Shkozë, Sevaster e Gorishtë të rrethit Vlorë.

Pozita gjeografike dhe klima është e favorshme për rritjen e ullirit, arrës, lajthisë, shegës, bajames, hardhisë, dardhës, qershisë, kumbullës, ftoit, mollës, fikut etj. Veprimtaria kryesore ekonomike vazhdimisht ka qenë bujqësia, blegtoria dhe frutikultura. Në qendër të fshatit ndodhet shkolla 9 – vjeçare.

Janë të njohura fiset Seranaj, Islamaj, Hodaj, Pashaj, Haxhiaj, Velaj, Ymeraj, Zenelaj, Jaupaj, Memushaj, Saliaj, Lazaj, Velikaj, Begaj, Mahmutaj, Koçiaj, Allkaj, Hamzaj, Sinani, Shehu, Islami, Myrtaj, Xhelilaj, Avdulaj, Kalemaj, Ramaj, Kapllani, Hoxhaj, Ismalili, Velaj, Aliaj, Demaj, etj. Ndodh që disa fise janë me mbiemër të njëjtë, por kjo gjë nuk tregon për lidhje gjaku. Këto fise banojnë në lagjet Majas, Varfaj, Bajraktari, Asllanaj, Banaj, Kënaj, Shullënjas, Zotoagaj, Bregasi, Shehaj (lagjia në të cilën ka lindur edhe Mehmet Shehu), Hoxhaj, Agaraj, Çaushaj, Hederaj, Hallkomuçaj. Theksojmë se terreni është kodrinor me një toponimi të pasur. Shpjegime të shumta jepen për origjinën e fshatit dhe banorët e tij. Lidhjet martesore zakonisht bëheshin jashtë fshatit dhe, sipas zakonit, me krushqi. Kështu ndodhi që një ditë mblesi nga Klosi trokiti në derën e Seranajve për nënën time.

Klosi ndodhet në qafën midis vendbanimit ilir Bylis dhe Nikae, sot vende arkeologjike turistike, të cilave populli i zonës u thotë përkatësisht Gradishta e Hekalit dhe Gradishta e Klosit, toponime sllave që vijnë nga gjysma e dytë e shekullit VI m.Kr. Klosi është një fshat i vogël, aq sa para një shekulli është quajtur edhe fshati i 40 shtëpive. “Nga një qendër e thjeshtë protourbane, buzë rrugës që lidhte bregdetin e Adriatikut me Epirin në gjysmën e dytë të shekullit V p.Kr. Kloasi u shndërrua në një qytet të fortifikuar me mure të fuqishme të stilit poligonal dhe kuadratik” – shkruhet në veprën “Bylisi” të autorëve Neritan Ceka e Skënder Muçaj dhe më tej vazhdojnë: “muri rrethues me një gjatësi 1850 m e qarkon plotësisht

kodrën në një sipërfaqe prej 18 ha, duke ndjekur linjën e terrenit. Muri nga më të hershmit e fortifikimeve qytetare ilire, ka trashësi 3m – 3.5m dhe është ndërtuar në dy faqe me blloqe të mëdha guri gëlqeror lokal... Qyteti ka vetëm një hyrje të formuar nga zgjatja paralele e dy krahëve të mureve, të vendosur në qafën që e lidh me zonën përreth. Pranë hyrjes dhe në pikat më të mundshme për t’u sulmuar janë ndërtuar tri kulla mbrojtëse.”

Nga Veriu e Perëndimi ai kufizohet me fshatin Hekal, i njohur veçanërisht në vitet ’30 – ’40 të shekullit XIX në kohën e Tanzimatit e të revoltave popullore dhe më vonë për kontributin e tij në luftën çlirimtare. Nga Lindja kufizohet me fshatin Kremenar, ndërsa nga Jugu me fshatin Drizar. Në Jugperëndim të tij gjarpëron Vjosa dhe në luginën përballë shtrihen fshatrat Gorishtë e Karbunarë të rrethit të Vlorës. Padyshim Vjosa me ujërat e saj ka ndikuar në ekosistemin e vendit dhe në mikroklimën e tij.

Ky fshat i vogël është i mbledhur dhe emrat e fiseve janë përdorur kryesisht për të emërtuar edhe lagjet. Por katër mund të quhen lagjet kryesore të tij: lagjja Qendër në mes të qafës midis dy qyteteve, Gradishta (e shkëmbit) në lindje, Gradova në perëndim dhe Poçemi ose fusha nga jugu.

Përsa u përket fiseve kryesore, ato janë: Murataj, Klosi, Merkaj, Veizaj, Harizaj, Çalaj, Velaj, Shehaj, Binjaku, Lamaj, Pashaj, Ferzaj, Xhelilaj, Verbaj, Rama, Likaj, Bajramaj, Hamitaj. Fshati ka një shkollë fillore, ndërsa si aktivitet ekonomik historikisht banorët janë marrë me bujqësi, blegtori, pemëtari e perime. Kultura e ullirit dhe hardhia përbëjnë bazën kryesore të të ardhurave të ekonomisë së familjeve të Klosit. Për ullirin historikisht në gjithë krahinën është krijuar mendimi se ai sjell fat, është i mbushur me simbole si në botën fetare, klasike dhe moderne. Është simbol paqeje. Për këtë arsye në vitin 1997, kur u dëmtuan shumë drurë frutorë, ulliri u mbrojt nga vetë populli me fanatizëm.

Lagjja Gradishtë ose e Shkëmbit është e vendosur në anën perëndimore të rrethimit të qytetit arkeologjik Nikaia dhe në anë të këtij muri rrethues në drejtimin veri – perëndim janë vendosur në vitin 1960 varrezat e fshatit Klos.

Këtej u nisën krushqit atë ditë për në Çorrush...

Për mua padyshim të dyja fshatrat janë të dashura, sepse rrënjët e mia zgjaten e ndërthuren prej tyre...

LIDHJE GJAKU NË BREZA

LIDHJE  GJAKU NË  BREZA

Marrim pjesë në lavdinë e të parëve tanë, vetëm atëherë kur mundohemi t’u ngjajmë...

                              Molier

Prejardhja e fisit Seranaj ka lidhje me lëvizjet e fiseve nga pjesa më jugore e vendit e më konkretisht nga Hormova e Tepelenës e të vendosura në kodrat e fshatit Çorrush të Mallakastrës dhe përkatësisht në Çaushaj, Asllanaj, Zoto – agaj, Agaraj dhe Bajraktaraj. Për Seranin e Mahmutin nuk kemi gjetur të dhëna për lidhjet miqësore dhe nivelin e shtrirjes së tyre në pjesët e banuara të zonës. Në brezin e tretë Nurçe Mahmutaj ka marrë gruan e parë në lagjen Haxhaj te familja e Abedin Haxhiut dhe quhej Pashako, ndërsa gruan e dytë Zonjë Xhaferi nga Bregasi.

Nga martesa lindën e u rritën këta fëmijë:

Nga martesa e parë                                Nga martesa e dytë

1. Rrapo                                                 1. Sulo

2. Qazim                                                 2. Ramadan

3. Gjylo                                                   3. Musa

4. Maliq Nurçe (gjyshi im)                     4. Hasime

                                                                5. Lulo

Maliq Nurçe Seranaj ka lindur më 02.04.1889 në lagjen Agaraj. Ai është marrë me blegtori e bujqësi bashkë me vëllanë e tij të madh, Rrapon. Në martesën e parë nuk pati fëmijë dhe gruan e kishte nga fisi Kananaj në Toç. Martohet për herë të dytë me Memehdi Myslym Dosti nga Kalivaçi Tepelenë dhe lindën, rritën e gëzuan dashurinë e fëmijëve, 3 vajza dhe 2 djem.

Në lagjen Agaraj është mbajtur familja e madhe ku bashkëjetonin 2 dhe 3 vëllezër bashkë, 2 – 3 kurora dhe këtë e kanë zbatuar edhe prindërit tanë. Gjatë Luftës Nacionalçlirimtare Maliq Seranaj ka marrë pjesë në brigadën e 12 – të sulmuese që nga fillimi i saj deri në çlirimin e vendit dhe për këtë ka edhe dëshminë e vërtetuar. Pas çlirimit është marrë me bujqësi e blegtori. Me koolektivizimin punoi në bujqësi. Burrë i leshtë, e vlerësonin, duke evidentuar cilësitë e tij: burrërinë, maturinë, sinqeritetin, dashurinë e respektin jo vetëm për të vetët e miqtë, por për njeriun në përgjithësi. Fëmija e parë, Lavdija lindur më 7 prill 1930, u rrit me shumë përkëdheli e përkujdesje si fëmija e parë e familjes Seranaj. Pastaj erdhën me radhë Hatemja më 21.01.1935, Barjami më 15.01.1939, Mbetja më 10.04.1945 dhe Nekiu më 07.06.1949.

Nën kujdesin e prindërve dhe xhaxhait të madh Rrapo ata u rritën në një familje të madhe. Ashtu si gjithë lagjja Agaraj, edhe prindërit tanë kanë qenë shumë punëtorë, të dashur e të respektuar. Respekti i fëmijëve nuk ishte i imponuar, por buronte vetvetiu nga marrëdhëniet dhe sjelljet e qëndrimet e tyre. Ata kryesisht merreshin me bujqësi e blegtori dhe zotëronin dhe, lopë, dy pendë qe dhe kafshë ngarkese. Mbaj mend mirë psikologjinë e prindërve tanë si para dhe pas çlirimit. Patriarkalizmi e konservatorizmi ishin pjesë e jetës së tyre. Ndoshta kjo lidhet edhe me pronën dhe punën. Gëzimi ishte i madh e i papërshkruar kur në familje lindnin djem dhe mërzitja e madhe, kur në jetë vinin vajza. Këto koncepte ishin ngulitur shekuj me radhë dhe ata s’mund të bënin përjashtim nga një këndvështrim dhe praktikë e tillë jete.

Lavdija, si vajza e madhe e familjes, ka qenë shumë punëtore, e dashur e largpamëse në analizat e situatave. U martua me Temo Çalaj në Klos në qershor 1947. Martesa u bë sipas zakonit. Një ditë mblesi trokiti në derën e Seranajve dhe kërkoi dorën e Lavdies për djalin e familjes Çalaj në Klos. U pleqërua mirë dhe u vendos. U bënë të gjitha sipas zakonit. Erdhi dita e dasmës. Karvani i krushqve me kuaj e mushka zbukuruar erdhi në Çorrush. Të gjithë ishin të interesuar dhe pyesnin për dhëndrin, por ai nuk ishte midis tyre. Fanatizmi dhe zakoni nuk e lejonin një gjë të tillë. Vetë Lavdija nuk e kishte parë, le më njohur deri atëherë atë që do bëhej shoku i saj i jetës. Mes gëzimit e haresë së përgjithshme karvani mori rrugën e kthimit, duke marrë edhe nusen me vete. Një ankth i pashpjegueshëm i shtrëngonte gjoksin dhe zemra rrihte me një ritëm të ri: si do të ishte atje?! Po vinte në një familje të re e të madhe. Kishte dëgjuar shumë për ta. Temua kishte dy vëllezër, Baçon e Zenelin dhe dy motra, Minushen e Zylkën. Njëri vëlla i tij, Ceno Çalaj, kishte rënë dëshmor në luftën çlirimtare.

Me zgjuarsinë dhe qëndrimin e saj fitoi respektin e familjes ku shkoi dhe rriti e edukoi fëmijë, që u bënë shembull në të gjithë sektorët ku punojnë e jetojnë. Nuk thonë kot që dardha bin nën dardhë. Ajo nderoi familjen nga rridhte dhe gjithë fisin.

Pema gjenealogjike e fisit Çalaj me çiftin e ri u rrit e u madhua me degë e filiza të rinj.

Hysen Çalaj lindi më 16 mars 1948 në Klos. Vitet e para dhe 7 – vjeçaren e mbaroi në vendlindje. Ç’i sheh syri i bën dora, thonë për njeriun e aftë. Aftësitë e tij u shfaqën në ushtri ku zotëroi shumë specialitete. Martohet me Natasha Ali Xhafën, lindur më 17.01.1950 me arsim të lartë ekonomik. Nga kjo martesë lindin Elvisi më 21,06.1976 dhe Migena më 26.11.1978. Të dy fëmijët mbarojnë shkollën e lartë. Migena martuar me Elvis Astrit Bahollin nga Dibra e Madhe, vendosur në Tiranë që më 1928. Migena ka lindur një vajzë, Lukianën më 21.12.2006 dhe një djalë Kevin më 31.01.2011. Elvisi punon si fotoreporter dhe merret edhe me pikturë.

I dyti lindi Agroni më 21.09.1951. Pas mbarimit të shkollës shjtatëvjeçare vazhdoi shkollën e mesme në Fier e më vonë Shkollën e Bashkuar, ku u diplomua oficer dhe u emërua në qytetin e Gjirokastrës. Martuar me Nexhmije Cacaj nga fshati Zhapokikë i Tepelenës, nga një familje patriote me mjaft kontribut në shërbim të atdheut. I ati i saj, Skënderi ka punuar në organet e punëve të brendshme. Familja e Agronit ka dy djem: Adriatik Çalaj lindur më 15.08.1980 dhe Ermir Çalaj më 08.02.1982. Adriatiku, me arsim të lartë, u martua me Fjorevitën, bija e Ylli e Natasha Fezgaj nga Përmeti, me arsim të lartë dhe kanë lindur një djalë, Adjonin më 25 prill 2008. Ndërsa Ermiri, po me arsim të lartë ekonomik, është martuar me Klodiana Isuf Allkja me arsim të lartë ekonomik, njohur e dashuruar në punë.

Lefteria e lindur më 21.01.1954 mbaroi shkollën e mesme profesionale. Ajo është martuar me Lefter Canaj nga Greshica, një nga djemtë e birit trim të Mallakastrës Qerim Canajt, që kujtohet edhe sot me respekt për veprën e tij. Nga kjo martesë lindën Irena, Mirela dhe Elona, të cilat mbaruan arsimin e lartë. Irena martuar me Altin Bashën nga Ballshi lindi Erisën dhe Mateon, ndërsa Mirela me Altin Sherifin solli në jetë Emën.

Fëmija i katërt ishte prapë vajzë, Adelina lindur më 15.03.1957 martuar me Përparim Zenelaj nga Aranitasi dhe kanë lindur dy fëmijë: Erjonin dhe Marjolën, të dy me arsim të lartë, të martuar dhe me fëmijë.

Nuredini është fëmija i pestë që lindi më 19.01.1961. Ai ka kryer shkollën e policisë dhe ka dhënë kontributin e tij për ruajtjen e rendit dhe zbatimin e ligjit. Martuar me Adelina Ibrahimin nga Toçi i Tepelenës kanë lindur tre fëmijë: Euglenin, Elsonin dhe Eltonin, të tre vazhdojnë studimet e larta për inxhinieri ndërtimi, mjekësi dhe elektronikë.

Teki Çalaj u lind më 28.02.1964. Ai martohet me Lindita Muhametin nga Krahsi Tepelenë dhe kanë lindur dy fëmijë: Oltën dhe Taulantin. Olta mbaroi arsimin e lartë jurudik.

Fëmija i shtatë i Temos dhe Lavdies është Mustafai lindur më 09.04.1967 dhe martuar me Valentina Rustemin me origjinë nga fisi Merkaj në Fratar. Ata kanë mbaruar arsimin e mesëm dhe merren me bujqësi e blegtori në vendlindje. Dy fëmijët e tyre janë Neritani dhe Mikeli, që vazhdojnë shkollën në vendlindje.

Siç shihet nga paraqitja e mësipërme, vetë përbërja familjare e Temo e Lavdije Çalaj është e gjerë e me shumë lidhje, degë e filiza.

Hatemja është fëmija e dytë e familjes Seranaj lindur më 21.11.1935 në Çorrush. Martohet me Musa Kapaj në Toç të Tepelenës dhe për pak punon në bujqësi. Më vonë i shoqi vishet polic dhe e merr familjen me vete në ndërtimin e kanalit Vjosë – Levan – Fier. Më pas rikthehen në fshat dhe merren me bujqësi e blegtori. Ata kanë lindur këta fëmijë:

Eqeremin më 28.08.1953, që pas mbarimit të shërbimit ushtarak, nis punën në minierën e qymyrit në Memaliaj, deri sa doli në pension. Nga martesa me Ëngjëllushe Jonuzin nga Krahësi kanë lindur Alketin, i cili nga ana e vet është martuar me Julinda Gogaj nga Tepelena e jetojnë në Greqi. Fëmija i dytë, Amarilda Kapaj është martuar me Hysni Çalën nga Toçi dhe kanë dy fëmijë. Marsela martuar me Dritan Silën nga Fratari i Mallakastrës dha ka dy fëmijë.

Ilmi Kapaj, fëmija i dytë i Hatemes, lindur më 05.01.1958 dhe martuar me Shazen nga fshati Bozaraj Kalivaç. Ata kanë katër fëmijë: Erjolën martuar me Erjonin nga Kavaja dhe kanë lindur djalë; Fjorën martuar në Dukat Vlorë; Erindin dhe Enkelën.

Fëmija i tretë, Xhevdeti, martuar me Ëngjëllushe Osmanaj nga Ninshi, aktualisht emigrantë në Greqi kanë dy fëmijë: Aurelo dhe Xhesika.

Fëmija i katërt, Myzejeni, i datëlindjes 1965, e martuar me tre fëmijë: Matildën, Elisin dhe Farushen. Edhe fëmija i pestë ishte vajzë, Dhurata, e cila është martuar me Mikel Zenelaj nga Aranitasi e banon në Ballsh dhe ka tre fëmijë: Rea, Dea dhe Redi. I gjashti ishte Besniku i 1969 – ës, që u martua me Lumturinë nga Gërcallija dhe lindën vajzat Katerina, Angjelina dhe Marinela.

Pas dy vajzave në familjen Seranaj vjen më 15 janar 1939 një djalë, Barjami. Gëzimi ishte i madh. Krisma armësh lajmëruan ardhjen e tij në jetë në Çorrush. U rrit me përkujdesje të veçanta, aq sa mund të quhen të tilla, në atë kohë trazimesh e lufte. Pas mbarimit të shkollës 7 – vjeçare në vendlindje, mbaron Teknikumin Bujqësor në Fier. I jepet e drejta e studimit për në Bullgari, ku për një vit kreu studimet e larta, por u detyrua të kthehet në atdhe për shkak të prishjes së madhe me bllokun e Lindjes. Studimet e larta i mbaron në Institutin e Lartë Bujqësor të Kamzës. Më 1965 diplomohet “Agronom Ekonomist” i specializuar ekonomist agrar. Me orientim të kryeministrit të atëhershëm Mehmet Shehu emërohet në Çorrush, ku kryen një seri detyrash si agronom, kryetar i degës së planit, ekonomist, kryetar etj. Barjami më 10 gusht 1960 martohet me Këze Asimetaj nga Hekali i Mallakastrës dhe kanë lindur, rritur, edukuar e arsimuar pesë fëmijë: Agimin (1966), Eftalinë (1968), Arturin (1970), Astritin (1972) dhe Altinin (1975). Të pesë fëmijët janë martuar dhe janë me fëmijë. Ata kanë mbaruar studimet e larta universitare e pasuniversitare dhe punojnë në të katër anët e vendit në pozicione të ndryshme.

Mbete Seranaj u lind më 10.04.1945 në Çorrush. Ajo u martua me Muzafer Kananaj nga Toçi Tepelenë dhe vendosen në Sarandë, ku ai punonte si oficer i Degës së Punëve të Brendshme. Ata kanë tre fëmijë: Enerietën, Edmondin dhe Kozetën, të tre të martuar me nga dy fëmijë secili.

Fëmija i pestë, Nekiu, lindur më 07.06.1949, mbasi mbaron shkollën në Çorrush kryen shërbimin ushtarak në Shishtavec të Kuksit. Pas shërbimit ushtarak vishet nënoficer dhe për shumë vite punon atje, pastaj transferohet në Krujë dhe aktualisht banon në Tiranë. Ai është martuar me Shefiko Muharrem Velaj dhe kanë tre fëmijë: Shkëlqimin, Ardianën dhe Enkelejdën, të tre të martuar dhe me fëmijë.

Më sipër dhamë një degë, atë të Maliq Nurçe Seranajt dhe të shtatë fëmijëve të tij. Nëse do të ndaleshim të shikonim rrënjët e gjakut dhe të qumështit të vëllezërve e motrave të tij, do të vërejmë se radha është e gjatë. Filizat bëhen degë, degët trungje me rrënjë që shtrihen thellë. Vlen të theksohet se ky fis i madh përherë ka pasur të ngulitur thellë dëshirën për dije e kulturë. Ata kanë qenë të drejtë e të ndershëm, kanë kultivuar dashurinë e respektin njerëzor. Vërehet gjithashtu se lidhjet e tyre me vendlindjen kanë qenë të fuqishme dhe kudo që kanë shkuar, kokën e kanë kthyer përherë prapa, nuk kanë harruar se nga e cilët janë. Nëse njeriu do të harronte prejardhjen e tij, nëse do ta përçmonte atë vend që e solli në jetë, atë vend ku hodhi hapat e para, ku përshëndeti diellin së pari, ku përgjaku këmbën në një gur a dru, ku brodhi pas shqerrave e kecave apo ndoqi ndonjë zog, atëherë gjithçka do të ishte e humbur.

Nëse do të shikonim çështjen nga një anë tjetër, do të vërenim se edhe lidhjet martesore kryesisht janë bërë brenda trevave të tyre: Tepelenë, Mallakastër, Vlorë, Fier dhe më pak në trevat e tjera. Kjo nuk do të thotë se ata janë thjesht lokalistë, se kemi lidhje martesore të të rinjve me njohje e dashuri nga Dibra, Tirana, Përmeti, Elbasani, Tepelena, Lezha e më gjerë.

Të rinjtë kanë trashëguar traditat e zakonet e të parëve dhe ua kultivojnë edhe brezave që vijnë, duke i mëkuar me dashurinë për vendlindjen dhe respektin për të moshuarit.

NËNË DHE BABA

NËNË  DHE  BABA

                                                      T’i bëjmë ballë kohës, ashtu si të na vijë...

                  S h e k s p i r

Me Linën do të vini në Krahës

                                                                                  Klos, 21 tetor 1988

Shkoj në Klos si zakonisht çdo muaj. Prindërit dhe të tjerët ishin të gjithë mirë. U çmallëm. Kishim shumë për të thënë. Më pyesnin, u përgjigjesha. Pyesja, më përgjigjeshin. Në bisedë e sipër Dedeja më tha:

-Do veni në Krahës me Linën për të bërë hair nusen e Tekiut...

U mendova një çast dhe ia ktheva:

-Po Tekiu a është dakort?

-Ai ka pyetur vetë, pastaj ne kemi Ëngjëllushen, njeriun tonë atje. Le që Tekiu është për së mbari, nuk e kemi për të humbur djalin. Familje e mirë, njeri i mirë.

Diçka kisha biseduar me Tekiun ashtu shkarazi, por Dedeja e bëri fakt të kryer. Megjithatë duheshin marrë disa masa, duheshin bërë përgatitjet e duhura. Një seri pyetjesh më trokisnin në kokë dhe ia thashë Dedesë.

-Kur do të vemi? Sa do të jemi: Çfarë do të blejmë?

Nënqeshi lehtë si për të më qetësuar.

-Muajin tjetër, - tha, - po do biseduar me Linën.

-Dakort.

Kështu bëmë.

MOS U MËRZIT, QESH AI QË QESH I FUNDIT

                                                                      E hënë, 15.01.1990

Kohë e ftohtë. Ka afërsisht 30 ditë që temperatura qëndron nën zero. Me diell dy muaj. Unë po mbush 10 muaj që kam ikur nga puna dhe prindërit janë mërzitur tepër. Ata dhe Hysenin i kisha sqaruar edhe më parë për problemin tim, që ishte një kontribut i heshtur. Megjithatë ata kishin të drejtë të shqetësohen e të bëhen merak. Dedeja, sa herë që unë veja në Klos, më bënte pyetje të zgjuara, duke e kuptuar më mirë problemin tim.

Erdha në fshat. Të rri disa ditë dhe t’i qetësoj edhe këta. Ishte ora 12 e po kësaj dite. Koha ishte me diell. Kisha dalë në avlli të shtëpisë dhe po mendohesha. Dedeja vjen me dy – tre kokrra mollë nga ato të shtëpisë dhe më thotë:

-Ulemi këtu e qëroji këto...

U ulëm tek shkallët. Erdhi edhe babai. Duke biseduar më thotë:

-Unë besoj se ju vetë nuk keni probleme, por ato që keni thënë, për të mirën e punës i keni thënë. Mos u mërzit, qesh ai që qesh i fundit...

KUJDES LAVDIJEN DHE MUSTAFANË

                                                                   Klos, më 10 korrik 1990

Baba Temua ishte i veçantë. Sipas dokumenteve ai ishte i datëlindjes 1914. E them sipas dokumenteve, se ai më thoshte gjithmonë: kur u ngrit flamuri në Vlorë më 1912 nga Ismail Qemali, unë isha 6 – 7 vjeç. Pra ai qe regjistruar i vogël dhe viti i lindjes së tij duhet të jetë 1907 – 1908. Jetoi 83 vjet. Gjatë gjithë jetës punoi si ai..., punëtor i madh.

Ishte i dashur dhe i dhembshur për fëmijët, mikun e shokun. Nuk mbaj mend që të më ketë qëlluar një herë kur isha fëmijë dhe, kuptohet, ajo moshë kishte çapkënllëqet e veta. Bile po të shikonte edhe gjetkë që të rrihej një fëmijë, do të ndërhynte e do t’i dilte krah dhe do të thoshte se druri vërtet ka dalë nga xheneti, por ai nuk ndreq, po prish. Fëmijën mësoje me fjalë e me bëma dhe jo me dru. Kur në shtëpi përgatitej ndonjë ëmbëlsirë a ndonjë gjë e mirë, pjesën e tij na e ndante ne, 7 fëmijëve. Ishim pesë vëllezër e dy motra.

Për vitet që kishte mbi kurriz e për kohën që kishte kaluar, ndryshe nga shumë të tjerë, ishte i përparuar e i civilizuar, duke mbetur deri në fund pro mendimit të fëmijëve për lidhjet e tyre bashkëshortore, për emrat e nipërve e të mbesave dhe për shumë çështje të tjera. Gjithmonë, sidomos Hysenit dhe mua që ishim larg, na pyeste: kur do t’i bini nuset e fëmijët, kurse tek Lefteria e Lina po ta merrte malli apo mërzitej, shkonte se nuk i kishte larg, një vrap pele, thoshte, është Klosi nga Ballshi, por asnjëherë duarbosh, do të merrte diçka për fëmijët.

Në datën 10 korrik 1990 Tiku po mbushte 10 vjeç. Sa kishte mbaruar klasën e tretë. Kishte marrë edhe fletë lavdërimi. Vendosëm të shkojmë në fshat dhe ta festojmë atje përvjetorin. Tiku me të mbaruar shkollën, çdo verë shkonte në fshat. Ndihmonte babanë për ruajtjen e bagëtive, sidomos të lopëve... Gëzimi i fëmijëve ishte i madh. E ndienin veten ndryshe atje në fshat. I hipëm autobuzit që shkonte në Vlorë, por që kalonte nga Poçemi. Zbritëm tek ulliri në anë të xhadesë poshtë shtëpive të Ymer Çymes. U ngjitëm lart. Tek Rraheja, mbi shtëpitë e Ymerit, babai po kulloste lopën. E pashë nga larg dhe mbajta këmbët. Nuk i kishim lajmëruar që do të shkonim e nuk na prisnin. I thashë Tikut: shko me kujdes nga mnbrapa që të mos të të shikojë dhe kape nga këmba... Tiku kaq deshi, e realizoi mjaft bukur. Babai mbeti për një çast i habitur, pastaj hapi krahët dhe djali iu hodh në qafë. Me kë erdhe... si jeni... – dhe pyetjet pasonin njëra – tjetrën.

Unë i ngrita dorën nga larg. Arritëm atje, u përqafuam. U gëzua pa masë. Kjo gjë shprehej në të gjithë qenien e tij. Më pyeti andej e këtej... Dy – tre orë bisedë aty nën një hije, ndërsa lopa kulloste më tej. Një pamje që të çlodhte në çdo drejtim. Dielli digjte, por fjalët e ngrohta, dashuria na fladiste dhe na mbushte shpirtin plot.

-Nuk kam gjunjë fare, - më tha pas disa çasteve. – Jetuam pra dhe u plakëm. Po ti kujdes Lavdijen dhe Mustafanë...

E pashë me vemendje. Ai burrë që nuk e kisha parë asnjëherë të menduar, u çua me mundim dhe, pa e dhënë veten, bërë përpara. Na priu për në shtëpi.

Nuk kaluan pak muaj dhe ajo, që kishte parashikuar, doli. Në tetor të atij viti u sëmur dhe zuri shtratin për të mos u ngritur më.

BABAI JU LA!...

Sëmundja e babait i shpeshtoi vajtjet në fshat. Sa vente e rëndohej, megjithatë nuk e jepte veten. Mundohej të na mbante me muhabet. Pyeste për gjithçka. Ne nuk donim ta afronim të keqen, por ajo erdhi.

Më 4 mars 1991, sapo kishte filluar të hidhte hapat e para pranvera dhe dimri po zvarritej drejt fundit të vet, Myneverja nga Ballshi merr në telefon për të njoftuar lajmin e keq... Babai mbaroi... Vetëm kaq. Ç’mund të thoshte më tepër. Fjalët në këto raste sikur e humbasin peshën e tyre. Kokën sikur e ke bosh, fjalët nuk e gjejnë dot rrugën e artikulimit për të shprehur mendimet dhe ndjenjat që përjeton në ato momente.

Edhe Myneverja baba i thoshte. Si korrekte që ishte përherë, ajo mori në Gjirokastër. Lajmëroi kudo ku duhej lajmëruar dhe si duhej lajmëruar. Ajo frazë e shkurtër, pavarësisht se isha përgatitur për një rast të tillë, më tronditi dhe fjalët ngushëlluese që pasuan nuk zunë vend në trurin tim.

Me ta marrë lajmin, u nisëm për në Klos me Skënderin, Shemen, Nexhin, Përparimin dhe Fredin.

Kur arritëm në shtëpi, fjala e parë e Dedesë ishte:

-Babai ju la...

Diçka tjetër dëshironte të shtonte, por unë nxitova e thashë:

-Të na rrosh ti me gjithë ç’la prapa! – dhe e përqafova. Kështu vepruan dhe të tjerët.

Atë ditë koha ishte e mirë, por dhimbja e madhe. Gjithçka ia bëmë sipas zakonit.

Mbas vdekjes së babait tonë të urtë e punëtor, rolin e tij e mori nënë Lavdija dhe për 20 vjet ajo u bë edhe baba për 7 fëmijët e saj, që me shumë sakrificë i rriti, edukoi e shkolloi.

Minushja dhe Zylka, dy motrat e dashura të Temos

                                                                                        E enjte, 01 mars 1991

Pardje, të martën, shkova në Tiranë për një problem timin. Mbasi mbarova punë në Ministrinë e Mbrojtjes, mora në telefon hallë Zylkën, motrën e vogël të babait. Pas përshëndetjeve të para dhe pasi e mori vesh që isha në Tiranë, më tha prerë: Të pres në shtëpi! Kështu bëra. Më përqafoi fort dhe filloi të më pyesë gjerë e gjatë. I thashë se babanë e kisha lënë shumë të sëmurë në shtrat dhe se do të kthehesha prapë në Klos. Ajo e dinte se unë me Dedenë dhe me Linditën po i qëndronim natë e ditë te koka dhe i shërbenim. U përlot për vëllanë e saj të madh. Më luti të qëndroj edhe për drekë. Më puthi disa herë. Ishte e veçantë ajo dhe dashurinë e shprehte me mënyrën e saj. Vite të shkuara, kur isha në shkollë në Tiranë dhe ajo gatuante ndonjë gjë të mirë, ma ruante dhe kur venim bashkë me Hysenin, ç’të na bënte më parë. Të gjithë sa kishim në Tiranë kujdeseshin për ne, fëmijët e Klosit, por veçanërisht hallë Zylka. Kur i kishim treguar nënë Lavdijes për përkujdesjet e tyre, ajo u shpreh: Zylka e Nasipi për ne janë bërë çadër, gjithmonë na kanë ndihmuar, të bëhen kurban dy motrat e Temos, kur u vete në shtëpi, e mbyllte bisedën ajo për të dy kunatat.

Bisedo me xhaxhallarët

                                                                        E martë, 5 mars 1991

Njerëzit hynin e dilnin. Shumë njerëz. Nderonin atë që iku. Do të bëhet varrimi. Dedeja më kërkon e më thotë:

-Bisedo me xha Baçon e xha Zenelin që varrimi të bëhet bashkë me prindërit e tij.

Kaq tha dhe shkoi prapë në vendin e saj, aty pranë atij që po ikte. Ishte një urdhër që nuk pranonte diskutim. Ashtu do të bëhej.

E dija që gjyshërit e mi preheshin në vendin e quajtur Dradovë. Duhej organizuar puna që të nxirreshin eshtrat e tyre dhe të silleshin në varrezat e reja të fshatit. Gjithçka e bëmë me rregullin e vet.

Mos e ka lënë vallë amanet këtë, nuk më shqitej mendimi, apo Dedeja donte ta bashkonte djalin me prindërit e ikur prej vitesh?!

Amaneti i Dedesë së dashur

                                  Klos, më 12 mars 1991

Të dyzetat e babait u lanë të bëhen më 15 prill. Në fshat unë me Nexhmijen bëmë edhe të tretat e u kthyem në Gjirokastër, se djemtë ishin në shkollë e gruaja në punë. Të shtatat, sipas zakonit i bënë vëllezërit e babait xhaxha Baçua e xhaxha Zeneli. Në këtë drekë përkujtimore vajta vetëm. Në orën 10 shkuam në varreza. Ishim të gjithë fëmijët dhe të afërmit. Dedeja me dy xhaxhallarët në krye. Pas tyre ne fëmijët, nipër e mbesa. Bëmë zakonet dhe në rrugën e kthimit Dedeja më mori pranë. E përqafova dhe ecëm përkrahu.

-Agron, - më tha, - vdekjen borxh e kam edhe unë! Nga fshati nuk do të iki, nuk lëviz gjëkundi... Në krah të Temos, kur të bëni rrethimin, llogarit vendin! Mirë është që ta keni bërë për të 40 – tat, që do të bëhen më 15 prill...

-Mos u bëj merak për këtë, - ia ktheva dhe e përqafova, - ti të na rrosh sa më gjatë...

Nuk folëm më për këtë. U kthyem në shtëpi dhe vazhduam sipas programit. Mbasdite vonë u nisa për Gjirokastër. Gjatë gjithë rrugës mendoja për porosinë e Dedesë, duhej të veproja shpejt, të merrja masat e duhura. Kohë nuk kisha, vetëm 30 ditë, larg isha, koha qe e vështirë. Si ta bëja rrethimin?! Solla ndër mend disa variante që kisha parë. Do ta bëja me hekur. Kthesat, lulet, shkrimet do t’i bëja në Gjirokastër, kurse saldimet e montimin me Batjarin e Nuredinin në fshat. U mendova gjatë se kush mund të më ndihmojë. E gjeta, te Avni Peçi, një miku im oficer nga Picari, i cili më është gjendur gjithmonë në krah...

                                                                   E mërkurë, më...

Disa ditë me radhë nuk e kapa lapsin me dorë e as fletoren. Kam shumë për të thënë. Telashet ishin të shumta. Me Avniun e bisedova që të nesërmen e kthimit tim dhe ai u tregua i gatshëm. Bëmë skicat e duhura, matjet e llogaritjet. Gjetëm specialistët dhe nisi puna. Unë isha në ankth se mos nuk arrija dot. Megjithatë gjithçka ishte gati dhe më 9 prill gjithë materialin e sistemuar në thasë me autobus e çova në fshat. Sikur m’u hoq një barrë e rëndë nga supet.

Nuk na mbetej gjë tjetër veçse t’i çonim në vendin e caktuar. Ia hymë punës me Batjarin, që kishte marrë leje nga puna e tij në stacionin e naftës, Nuredinin, Tekiun e Mustafanë. Filluam matjet, sepse rrethimi do të bëhej për tre varoshe radhazi: të gjyshërve, të babait dhe...

Një ditë para të dyzetave “porosia” është gati. Gjithçka në vendin e vet. Diçka e pëlqyeshme.

                                                                   Shtesë, 20 vite më vonë

Vitet kalojnë duke lënë gjurmë mbi secilin prej nesh. Dikur të rinj e plot energji nuk e mendonim se ç’mund të sjellë e nesërmja. Shfletoj ditarin dhe më shfaqen para syve ditët e kaluara. Asgjë nuk ka humbur, gjithçka është e strukur thellë brenda vetes dhe telashet e problemet e përditshmërisë nuk mund t’i shlyejnë nga kujtesa. Kështu është njeriu. Atëherë e bëmë atë rrethim me vëllezërit dhe lamë një vend sipas amanetit të Dedesë. Ç’i shkon në mend dhe kësaj, ndoshta kam thënë me vete atëherë, por nuk ia prishja dot, s’mund t’i ktheja fjalë. Kështu ishim gatuar ne. Fjala e tyre ishte ligj dhe duhej zbatuar patjetër. Tani u bëmë vetë prindër e gjyshër dhe na vjen çudi me veten. Si ndryshuam! Megjithatë jeta e shkuar, mbresat e kujtimet, një fjalë nën zë për të mos u dëgjuar nga të tjerët, një këshillë a qortim, një porosi e amanet nuk shlyhen lehtë.

Atëherë e bëmë atë rrethim dhe u nderuam. Kaluam vitet dhe ai i rezistoi kohës, qëndron ashtu i bukur, duke mbajtur brenda vetes njerëzit e dashur, të cilët i kemi përjetësuar edhe me mermer...

Erdhët, sa mirë që kini marrë djemtë!

                                                      Klos, e shtunë, më 31 gusht 1991

Erdhëm në fshat se babai mbush 6 muaj që ka vdekur. Në Klos u mblodhëm të gjithë për ta kujtuar. Unë shkova me Nexhin, Tikun e Mirin. Dedeja me të parë Tikun që ishte 11 vjeç dhe Mirin 9 u shpreh:

-Sa mirë që kini marrë djemtë!

-Kanë shprehur dëshirën fëmijët të çojnë buqetë me lule te varri i gjyshit, që i donte aq shumë.

E kisha merak

                                                                   E diel, 24.11.1991

Shkoj në Ballsh. Më 17 nëntor ishte bërë varrimi i Qerim Cenos, disident i demokracisë dhe i persekutuar politik, babai i Lefterit. Shkova për të ngushëlluar nënën e mirë Gonxhe dhe fëmijët e saj. Janë disa detyrime që duhen bërë patjetër, pavarësisht se je larg. Largësia nuk do të thotë asgjë.

Koha këto ditë ka qenë e keqe, me shi dhe ftohtë. Në lajme u tha se vetëm dje ka rënë 75 mm shi. Koha po rëndohet më tepër. Nga Veriu kanë nisur borërat. Të kthehem në shtëpi apo të shkoj në fshat? Erdhe deri këtu, hidhu një vrap deri në Klos, tha një zë brenda meje.

Shkova. Ishin të gjithë mirë. U gëzuan të gjithë, veçanërisht Dedeja.

-Kisha merak se mos nuk të kishin lajmëruar, se je larg.

-Po – i thashë. – I bëra detyrimet siç duhet.

Ajo ndjeu një gëzim të veçantë.

Do shkosh në Fratar, për të ndarë ditën e nuses

                                                                   Klos, më 20 mars 1993

Në fshatin Bejar është fejuar Mustafai, vëllai i vogël. Për këtë nuse ndërmjetësoi dajo Nekimi me nusen e tij Shefikon. Kishte shtatë muaj që ishte dhënë fjala dhe tani duhej caktuar data e dasmës. Sipas zakonit, njerëzit e djalit venë tek ata të nuses për të prerë ditën.

-Do të vesh në Fratar me Mustafanë, - më thotë Dedeja, - për të ndarë ditën e nuses.

-Të dërgojmë njërin nga dajot ose Hysenin, - ia ktheva unë, jo se nuk mund ta kryeja këtë detyrë, por nuk desha t’u dilja përpara më të mëdhenjve. Ishte respekti ndaj tyre.

-Po ç’i mundon ata, - ma preu ajo, - Barjami është i ngarkuar në dy anët e në mes. Ju keni rrugën lart, në këmbë si në Krahës nuk do të ecni, se krushku i ri në anë të rrugës e ka shtëpinë.

U nisa të them diçka, ta kundërshtoj, por një gjest i saj më ndaloi:

-Do të hidhni 10 mijë lek dhe do të caktosh datën e dasmës një nga të dielat e shtatorit të këtij viti.

E pashë se nuk mund të kundërshtoja. Ashtu e kishte ajo, qetë e butë, po fjala e saj duhej vënë në vend.

Ashtu bëmë.

Nuk po e vlerësojnë sa duhet LANCÇl

                                                                 Klos, 20.08.1993

Në territorin e fshatit tonë Klos – Mallakastër gjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, që e radhiti Shqipërinë në krah të aleatëve të koalicionit të madh antifashist botëror, ndodhën tre ngjarje të rëndësishme: E para, më 4 shkurt 1943 u krijua formacioni i parë partizan i kësaj krahine, Çeta Plakë e Mallakastrës; së dyti: në 14 korrik 1943 Besëlidhja e Poçemit, ku morën pjesë mbi dymijë mallakastriotë; së treti: më 5 gusht 1943 te kubeja e Klosit u krijua batalioni “Ismail Klosi” dhe komisar i këtij formacioni partizan u caktua Qemal Klosi, djali i Ismail Klosit dhe babai i Fatos Klosit. Përsa i përket ngjarjes së 14 korrikut, Besëlidhjes së Poçemit, ia vlen të bëjmë një sqarim: ajo ishte e treta në këtë krahinë. E para ishte besa duke kryqëzuar shpatat, luftëtarët e heroit popullor Rrapo Hekali që në vitin 1847 në luftë me turqit. Më pas do të ishin luftëtarët e kësaj krahine me tradita të vyera patriotike që nga Poçemi do të krijohej besëlidhja e dytë për në Luftën e Vlorës në qershor të vitit 1920 dhe kjo ishte e treta.

Në këtë luftë kjo krahinë dha 270 dëshmorë dhe 366 viktima të pafajshme. Të tria këto ngjarje këtë vit kishin 50 – vjetorin e krijimit të tyre e për rrjedhojë duheshin kujtuar me nderim të madh. E kundërta ndodhi me qeverinë e PD – së. Për këtë gjë Dedeja m’u shpreh me pakënaqësi: Nuk po e nderojnë Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare. E kanë gabim…

Do rrish nesër, se duhen ndarë Tekiu me Mustafanë

                                                                            Klos, 30.11.1994

Kohët janë të tilla që secili duhet të shikojë punën e vet. Një herë shtëpitë e mëdha ishin plot gjallëri. U rritëm dhe secili mori rrugën e vet. Shumë kurora rrinin nën një çati dhe harmonia harmoni. Kishte një çoban për gjithë kopenë. Nuk i binte njëri gozhdës e tjetri patkoit. Ç’t’i bësh! Sipas muzikës do ta heqim vallen. Edhe Dedeja e di këtë gjë. Mërzitet ajo, e do folenë ta ketë plot si dikur, po s’mund të bëjë ndryshe. E kishte tjerrë gjerë e gjatë me veten dhe e kishte vendosur. Meraku i nënës, merak.

Më mori mënjanë dhe e mërzitur më tha:

-Nesër bisedo me të dy dhe  ndaji.

Pashë një pikë loti që u shfaq në cepin e syrit të majtë, por që e fshiu shpejt me cepin e shamisë për të mos e dhënë veten dhe vazhdoi:

-Sa më shpejt, aq më mirë...

E pashë pa i kthyer përgjigje. Heshti, një heshtje e rëndë. Një si gulç i kishte zënë fytin, megjithatë vazhdoi:

-Tekiu të marrë pjesën andej, - dhe tregoi me dorë, - kurse Mustafai shtëpitë e vjetra, gjënë e gjallë le ta bisedojnë vetë...

Nuk i thashë asgjë. I kishte menduar të gjitha. Bisedova me të dy vëllezërit dhe ishin të një mendjeje. Filluam. Ndarja u bë me vullnet dhe me drejtësi. Kur mbaroi gjithçka, u thashë:

-A jeni dakort kështu?

-Po, - u përgjigjën të dy.

-Atëherë vëllazëri të mirë e mbarë ju vaftë!

Ndenja edhe dy ditë. Dedeja dukej mirë. U nisa i qetë...

Adelina duhet ndihmuar

                                                                       Klos, më 20.10.1998

Përsëri në Klos. Ndonëse kohët janë të vështira dhe ajo që kaluam ishte edhe më e vështirë (themi kaluam, por nuk ka kaluar akoma), nuk më rrihet pa ardhur herë pas here në fshat. Sikur më tërheq balta. Ç’dreq balte, balta jote, siç thotë Dritëroi. Gëzohen ata kur më shikojnë dhe unë seç ndiej një drithërimë tjetërlloj. Këtu kam kaluar një pjesë të jetës sime, kam qeshur e qarë, kam dashur e më kanë dashur. Shumë gjëra më lidhin me Klosin. Pastaj është edhe Dedeja, kunatat dhe fëmijët e tyre. Nurua, Tekiu dhe Mustafai kanë ikur në Greqi. E kush nuk ka ikur?!... Emigrantë ekonomikë.

Duke banuar në Gjirokastër për një kohë të gjatë, pata mundësinë t’i ndihmoj këta njerëz që dëshironin të shkonin në Greqi për një jetë më të mirë. Një vizë a ndonjë ndihmë tjetërsoj.

Disa herë, kur kisha shfaqur dëshirën të largohem nga Gjirokastra, që të jem më pranë tyre, Dedeja më kishte thënë:

-Mos ik nga Gjirokastra se po ndihmon edhe këta...

-Edhe Adelina duhet ndihmuar, - më tha një ditë gjithë merak, - është e sëmurë me karbon në gjak. I hëngri uzina e Ballshit...

Unë e dija problemin e motrës dhe e kisha merak vetë.

-Do të vejë në Tiranë, por i duhen disa lek, - më tha një herë tjetër. E ndieja në zërin e saj , se nuk e donte këtë gjë, por ç’t’i bësh. Kështu janë gjërat.

-Të iki nga Ballshi për shëndetin e saj, - tha duke tundur kokën. Mërzitjen e vura re lehtë, megjithatë nuk e dha veten. – Ne nuk na bëhet mirë se e kemi pasur për çdo gjë aty.

Tekiu bën 40 – vjetorin. Mos harroni!

                                                     Klos, e shtunë, 28 shkurt 2004

Herën e fundit që kisha qenë në fshat, para se të ikja, Dedeja më përcolli një copë rrugë dhe, kur po ndaheshim, më përqafoi duke më thënë:

-Tekiu bën 40 – vjetorin. Mos harroni!

Fjalët e saj si me të përshpëritur më jehuan gjatë në vesh. Koha ishte e keqe. Bora kishte veshur malet. Ftohtë është. Shi bie e herë – herë edhe një borë e lehtë që nuk mban. Do të shkojmë patjetër.

Tekiu kishte ftuar motra e vëllezër, xhaxhallarët, teze Mbeten me Myzaferin, vjehrrin, Muhametin me Shanikon, Rustemin me Tashën, Klodin, burrin e Ëngjëllushes, Fuatin e xha Nazifit, Barjamin e xha Islamit e të tjerë.

Nga Gjirokastra isha unë me Tikun. Dedesë, kur na pa, i ndritën sytë. Nga Tirana ishin Hyseni, Tasha, Lefteri me Lefterinë, Mirela, Elona, Përparimi, Lina, Erjoni me të fejuarën, Marjola me të fejuarin. Dy xhaxhallarët. Nga Nuriu ishin Geni, Soni dhe Tomi. Ishim plot. U çmallëm. Njeriu ka nevojë për sebepe të tilla, se koha i ndau njerëzit. E bënë mirë që erdhën të gjithë.

Tekiu i kishte marrë të gjitha masat. Mishi i qengjit ishte pjekur në hell, të tjerat në furrën me dru. Shiu bie litarë dhe era ulërin si e marrë. Sa hundën nuk mund të nxjerrësh jashtë. Megjithatë ne s’duam t’ia dimë nga koha. Ajo ka punën e vet e ne tonën. Oxhaku bubullon. Flaka lëpin kërcunjtë e ullirit dhe ngrohtësia e zjarrit shpërndahet në të gjithë dhomën,Dedeja, e ulur në krye të oxhakut, ngriti gotën dhe uroi:

-Mirë se më erdhët! – pastaj u kthye nga Tekiu – Të më rrosh, edhe 100 vjet!

U ngritën gotat dhe urimet s’kishin të mbaruar me radhë e sipas zakonit. Filloi kënga. Për humor i thashë Hysenit:

-Do marrë sa më shpejt kënga që dimë, se do na e marrë njeri dhe mbetemi pa të...

Darka kaloi mirë me këngë, valle e gëzim. Vetëm një “incident” i vogël sikur e fashiti pak. Në një moment dritat ikën. Helbete dimër. Por edhe për këtë ishte menduar. Llamba e fenerë si qëmoti...

Vazhdon me dru në pyll

                                                                                  13 shtator 2004

Kthehesha nga Tirana. Ndalova në Ballsh për të blerë ushqime për në Klos. Sallam, mollë, portokalle, limona dhe karamele. Në Klos shkova me Lazen, djalin e Dilaver Harizajt. I telefonova dhe u tregua i gatshëm si përherë. Kur arritëm në fshat, Tanua e Keli, djemtë e Mustafait, ishin te porta. Ata i morën qeset që kishim në duar. Dedeja ishte në avlli. Kur pa nipërit me qese në duar dhe mua, që u dhashë te dera, u shpreh me të qeshur:

--Mbete duke çuar dru në pyll.

-Kështu thua gjithmonë ti, - ia ktheva me të njëjtin ton.

Klosi ka një klimë të mirë. Të përshtatshme për agrumet, por në fshat nuk ka, prandaj Dedeja thoshte: Bjer dru në pyll...

Biseduam, u kënaqëm. Në mëngjes ika për në Gjirokastër.

Hyseni në Klos

                                                                               Pa datë...

Ka raste kur përjeton një gjendje të veçantë. Një angështi ta pushton shpirtin. Koka të zien nga mendimet, por që nuk mund t’u japësh udhë. Je si i mpirë, i fjetur apo nuk e di se si. Të thonë shëndet dhe ti pa një pa dy ua kthen me një plaaaç të gjatë. Kam ditë pa shkruar. Dëshiron të shkruash, por pena të rëndon në dorë. Për të thënë kam se çfarë them. Megjithëse nuk ka hyrë akoma dimri, koha ka qenë e keqe. Shiu nuk na u nda. Ndoshta e ka fajin koha. Grija të hyn në trup. Edhe në shpirt.

Andej nga Klosi, si më thonë, mirë janë. Nuk e kemi zgjatur shumë.

Të dielën ndodhi kohë e mirë. Dita e fundit e tetorit ishte, 31. Hyseni, Tasha dhe Lefteria shkuan në Klos për të çuar porosinë e Dedesë në vend. Mustafai do ndihmuar, kishte thënë. U mblodhën dhe e vendosën. Një shumë lekësh. Për të punuar tokën, për të blerë foragjere, miell...

Peshën kryesore e mbajti Hyseni... Vajtën e ikën brenda ditës...

Pasdite e mora në celular. Ishin në Kavajë. Shkonin për në Tiranë. Arritën mirë.

E more vesh për Ismetin...

                                                          Gjirokastër, më 12.12.2004

Në orën 18 e 30 mora në telefon në Klos. Doli Tani, pastaj Dedeja.

-Jam mirë, - më tha, - po ju e morët vesh për Ismetin e Mjaftimes... Ra nga ulliri...

-Po, po... – nuk desha ta zgjas. E dija se Dedeja shqetësohej shumë. Ngjarje të tilla e hidhërojnë. E njihja mirë, ajo e përjetonte thellë gjithçka. Jo vetëm kaq, por kishte merakun. Njeriu për një nder rron, na thoshte herë pas here. Duhet të kesh cipë në faqe. Për t’u turpçruar, turpërohesh kur të duash. Të tjerët duaji që të të duan, nderoji që të të nderojnë. Dedeja priste edhe diçka tjetër. E ndieja nga gulçimet e saj dhe frymëmarrja e rëndë përmes telefonit.

-Më lajmëroi Irena, - shtova pas një heshtjeje goxha të gjatë. – mora edhe në telefon...

Frymëmarrja përtej sikur iu lehtësua. Ismeti ishjte burri i Mjaftimes, vajzës së hallës nga Hekali. Vetë ai ishte nga Gorishova. E njihja mirë. Kisha respekt të veçantë për të. Ishte njeri për së mbari. Pa vese. I urtë e i ndershëm, punëtor si ai. Respektin ta impononte. Albana, vajza e tij është martuar me djalin e dajo Barjamit, Arturin. Nipi i tij, Vojua, shok shkolle i Agimit, ka marrë Eftalinë, po vajzën e dajos. Të pleksur nga të dyja anët. Të hahet buka ose bukë e pandarë, siç thonë.

Ç’fatkeqësi! Të iki para kohe!

Mora në telefon Fiqon, Yllin, Gramozin në Hekal, megjithatë më takon të shkoj për ngushëllim...

-Mustafai që ka ikur në Greqi, nuk ka marrë në telefon akoma, - Dedeja nga ana tjetër e telefonit.

-Mos u mërzit, do të marrë...

Lajmëro Hysenin, Lefterinë dhe Linën

                                                                                     Klos, më 26.12.2004

Me Nexhmijen shkuam në Klos për t’i uruar Dedesë Vitin e Ri 2005. E kemi bërë këtë gjë pothuajse përvit, edhe atëherë kur jetonte babai, edhe tani kur ajo është edhe nënë, edhe baba. Mezi na pret. Më hapen sytë, kur më vini, thotë. S’ka faj! Largësia sjell me vete mallin dhe malli është i tillë që të copëton zemrën, të ha dalngadal aq më tepër ata që janë në moshë të shtyrë. Sot janë, nesër s’janë. E dimë këtë, ndaj nxitojmë për në fshat. Më parë, kur fëmijët ishin të vegjël, shkonim të gjithë ose, sipas rastit, vetëm unë. Këtë herë vetëm me Nexhmijen.

Këtë herë nuk kemi ardhur vetëm për gëzim. Kemi disa detyrime për të kryer. Do të shkojmë në Hekal te Sefer Alimerkaj që është sëmurë, pastaj duhet ta ngushëllojmë edhe për dhëndrin, Ismet Alushin nga Gorishova. Duhet të shkojmë edhe në Poçem te Vajziu. I ka vdekur vjehrri.

Ishte mesditë, rreth dymbëdhjetës, kur shkuam në Klos. Derën na e hapi Tanua. Dedeja erdhi pas nja dyzet minutash duke dihatur nga nxitimi. Kishte qenë tutje nga kopshtet. Na kishte dëgjuar. Në këtë moshë dhe dëgjimin e ka birinxhi.

-Mirë se më erdhët… mirë se më erdhët… - dhe hapi krahët për të na përqafuar të dyve njëherësh. Siç e kishte zakon, filloi të pyesë mbarë e mbrapsht për Tajbenë, Papin, Ladin, Lindën, Shemen e të tjerë.

Shkuam nga Nurua e Tekiu. I uruam edhe ata. Me Nuron shkova në Hekal. Seferi ishte shumë i sëmurë. Sa na pa, u mundua të ngrihet, por nuk e lamë. Shtëpia ishte plot. Aty takuam Fiqon, Petritin, Gramozin me nuse. I uruam shërim të shpejt dhe pas ndonjë ore u ngritëm. Me Baftjarin, që kishte ardhur nga Italia dhe me Lanin shkuam në Poçem te Vajziu. Pastaj te xhaxhallarët, xha Boçua e xha Zeneli, që kanë muhabet të ëmbël dhe histori pa fund.

Ishte një ditë e lodhshme, por i kisha mbaruar të gjitha detyrimet. U kthyem në të ngrysur. Dedeja kishte përgatitur darkën. Drita nuk kishte, por ajo kishte bërë gati edhe një gjel deti për ta marrë ne me vete për Vitin e Ri 2005. Këtë ajo e kishte bërë zakon. Çdo Vit të Ri u jepte fëmijëve të larguar nga një gjel deti.

-Edhe për këtë vit lajmëro Hysenin, Lefterinë dhe Linën të marrin nga Dedeja një gjel deti për Vitin e Ri, - tha.

Kelon e ka lënë babai “veqil”

                                                                        E hënë. 25 prill 2005

Një natë më parë mori në telefon Anda e Nuros për problemin që kish ndodhur. Fat i madh që makina ishte spostuar djathtas, se në të kundërt do të diskutohej jeta e nëntë personave që ishin në të.

U nisëm me autobusin e parë të linjës Gjirokastër – Tiranë në orën pesë të mëngjesit. Rrugën për në fshat e bëmë me një frymë. Me Dedenë shkuam te Nurua. Gjetëm vetëm Adelinën, së cilës ende nuk i kishte ikur ankthi. Më vonë erdhi Nurua, Geni, Tomi, Tani, Olta, Toshja dhe të tjerë. Të gjithë ishin në dijeni të asaj që ndodhi dhe diçka donin të thoshin…

Rrugët janë bërë të rënda. Shumë ngarkesë. Shumë aksidente. Makina plot. Disa shoferë të jetës e disa nga ata që i thonë këmbës dorë. Shpejtësia shpejtësi, pija pije e nga të mos ndodhin aksidente pastaj. Mirë kur shkon me ndonjë këmbë, dorë a brinjë të thyer, por ç’t’i bësh kur ndodh më e keqja?! Kujdesi është i domosdoshëm, po ku duan t’ia dinë këta të sotmit për të. Eh, kohë, kohë!…                

Me Nuron e kishim lënë që në datën 1 maj të shkonim në Përmet për fejesën e Adriatikut.

-Na u prish, - tha i mërzitur ai.

-S’ka pse, - u mundova ta qetësoj. – Të jeni mirë ju, pa të gjitha rregullohen. Do të gjejmë një zgjidhje tjetër.

Kështu e lamë.

Me Dedenë shkuam te xhaxhai, i cili kishte qenë në spital në Ballsh. I uruam të shkuara. Kur u kthyem në shtëpi, gjetëm Kelon, Mikelin, djalin e vogël të Mustafait, i cili ishte në Greqi.

-Po ç’bën, o Kelo, - iu kthye Dedeja, - të ka lënë babai veqil…

Nurua na bleu gaz  

                                                       Klos, më 23.12.2005

Koha është e mirë. Si zakonisht do të shkoj në Klos për Vitin e Ri. Ikën edhe një vit. Kishte edhe të mira, edhe probleme. Padyshim që jeta nuk do të kishte kuptim pa këto të kundërta. Po të mos kishte hidhërim, asnjëherë nuk do t’ia dinim vlerën gëzimit e lumturisë. Lumturohem kur shkoj në Klos. Më lumturon gjithçka: njerëzit, vendi. Dedeja është një gëzim i veçantë dhe unë vrapoj në krahët e saj si dikur. Nuk thonë kot që klloçka i mbledh zogjtë e saj.

Ah, kjo kohë! Mustafai ka ikur në Greqi. Vajti 15 vjet që po bën emigracion të vështirë. Nga ana ekonomike ai është dobët. Ç’t’i bësh! Politika shqiptare po sjell një tranzicion të gjatë. Jemi vend i vogël dhe nuk na mungon pothuajse asgjë, megjithatë punët nuk po na shkojnë mbarë. Populli vuan. Të gjithë vuajmë. Duam kushte më të mira, po s’na del.

Kur vajta në Klos, Dedeja ishte nga kasollja poshtë. Erdhi menjëherë. Nuk vonoi dhe pas fjalëve të para, më tha:

-Nurua na bleu GAZ…

Nurua kishte blerë një sobë për ngrohje, nga të mirat, të shtrenjtë, po ajo thoshte “Na beu Gaz”.

Vajte te miku në Përmet?… 

                                                                                              8 janar 2006

Në mëngjes nisem për në Klos. E kishim vendosur një natë më parë në familje. Mora disa gjëra me vete. Ishte rast i veçantë kjo vajtje. Zbrita nga autobusi dhe u nisa me këmbë. Në qafën e Kashit më arriti Batua me makinë. Ishte edhe Mbarimja, Rita, Renatua. Kishin qenë në Ballsh për të bërë fotografi. U duheshin për dokumente për bashkim familjar sipas ligjit italian. Kohë kisha pa u takuar me Baton. U çmallëm. Me makinën që e drejtonte Batjari, të pestë shkuam në Klos. Dedenë, Valentinën, Mikelin, Neritanin i gjetëm në shtëpi. Mustafai kishte ikur nga Bregu i Lisit. U takuam me mall. Si gjithnjë, Dedeja filloi pyetjet për Nexhin, Tikun, Mirin, për Përparimin, Vladimirin, Linditën, Fredin, gjysh Zijanë, për vëllanë e Fredit, Artanin, për motrën e Fredit që banon në Gjermani, Lauretën dhe fëmijët e saj. Pyetjet m’i drejtonte mua dhe priste përgjigje. “Ç’kujtesë, mendova, dhe nuk është e vogël”. U mundova ta kënaq me përgjigjet e mia, po ajo kërkonte akoma, donte hollësi dhe unë ia plotësova dëshirën.

Dy – tri herë më pyeti: “Vajte te krushku në Përmet? Vajte te krushku në Përmet?”, desha t’ia bëja suprizë për të nesërmen, që kishim vendosur të bëjmë një drekë. Po ajo priste përgjigje dhe s’kisha si ia bëja.

-Po, - i thashë, - ishim për drekë më 1 janar, caktuam edhe datën e dasmës së Tikut. Më 1 tetor e lamë.

Të këshillon ai që të do

                                                                                  Klos, më 15 mars 2006

Është e mërkurë. Një ditë si të gjitha ditët. Shi. Ftohtë. Një natë më parë fjeta tek Miri në Fier, në katin e dytë të një vile në qendër të qytetit. Agron quhet pronari i saj. Miri përgatiti një darkë të mirë për të na kënaqur. Me ne ishte edhe Erjoni, djalë i një mikut tim. Djalë shumë i mirë.      

Rreth orës njëmbëdhjetë isha në Klos. Dedenë e takova të parën.

Si zakonisht më priti me “mirë se ardhjen” dhe buzëqeshjen e saj, por me zë më të lartë se zakonisht. U pyetëm për shëndetin e pastaj më gostiti me një gotë dhallë. Vesha një palë rroba pune dhe shkova në Bregun e Lisit. Aty kanë marrë tokat bujqësore dhe ullinjtë Nurua, Tekiu e Mustafai. Darkën e hëngrëm te Mustafai. Biseduam gjatë për punët e problemet bujqësore. Më kishin thënë që Tekiu kishte marrë borxh mbi dhjetë milionë lekë të vjetra për blerje fidanë hardhish…

-Ndryshe duhej të kishe bërë, - i thashë, - jo kaq për një vit. Megjithatë e bëre tani, ki kujdes të zihen në behar e mos u mërzit.

Dedeja dëgjonte me kujdes bisedat tona, po nuk ndërhynte. Më në fund, ndërhyri, duke iu drejtuar Tekiut:

-Të këshillon ai që të do.